Tegenwoordig vervult de rechtbank zo’n vanzelfsprekende rol als juridische autoriteit dat we hem nauwelijks weg kunnen denken. Maar vanuit historisch perspectief is die positie niet evident, stelt Camphuijsen: ‘De rechtbank is een historisch ontwikkeld fenomeen, geen constant gegeven in de geschiedenis.’

De voornaamste concurrenten van de middeleeuwse rechtbank waren eigenrichting - waarbij mensen onrecht direct trachtten te vergelden - en vetevoering, een sociaal gecontroleerd systeem van het beslechten van strijd. Dat de rechtbank deze twee concurrenten heeft weten te marginaliseren, komt door de slimme manier waarop het instituut het beeld van gerechtigheid heeft beïnvloed.

Vergiffenisrituelen

Een belangrijke factor in de mediastrategie van rechtbanken is de introductie van de tekstuele verslaglegging van zittingen. Rechtbanken lieten steeds vaker optekenen – en dan nog eens in het net herschrijven – hoe een zitting zich voltrok. Camphuijsen: ‘In die verslaglegging benadrukten ze de juridische validiteit van het proces en met zo’n verslag hadden ze een fysieke getuigenis van de kwaliteit van de rechtspraak. Er viel te lezen hoe de rechter beide partijen en getuigen hoorde en zich dus grondig verdiepte in de feitelijkheden van het vermeende misdrijf.’ Bijkomend voordeel: de verslagen kon je voor kennisgeving rondsturen en jaren later nog eens inzien.

Een ander middel om bekendheid en legitimiteit mee te creëren bestond uit juridische vertoningen op openbare plekken. In Utrecht vond bijvoorbeeld buurspraak plaats, voor de deur van de Buurkerk – die tegenwoordig museum Speelklok huisvest. Daar kondigde de stadsraad nieuwe wetten aan, bijvoorbeeld een verbod op het los laten lopen van varkens. Vervolgens las de raad vonnissen voor en ten slotte kwamen vergiffenisrituelen aan bod, waarbij de veroordeelde publiekelijk spijt betuigde van zijn wandaden – al dan niet in combinatie met een blootvoetse boetetocht.

Terechtstelling

Populaire vonnissen waren het vergiffenisritueel, boete of verbanning. Publieke terechtstellingen waren eerder uitzondering dan regel, behalve in perioden van politieke spanningen. Camphuijsen: ‘Maar in die tijd was zo’n vergiffenisritueel een zware straf. In de kleinschalige middeleeuwse stadsgemeenschap kwam het verlies van sociaal kapitaal hard aan.’

Camphuijsens bevindingen bieden ook een interessant methodologisch perspectief. Romantische stromingen binnen de geschiedenis zien rechtbankverslagen als zeldzame en waardevolle vertolkers van de stem van het volk, die een inkijkje bieden in wat ‘Jan met de pet’ zei en dacht. ‘Uit mijn onderzoek blijkt echter dat de agenda en belangen van de rechtbank mede bepaalden hoe een zitting en de daaruit voortvloeiende verslaglegging uitpakte. Daarbij resulteerde de wens een juridisch solide proces te voeren erin dat advocaten getuigen richting bepaalde antwoorden probeerden te leiden. Die antwoorden tonen dus niet per se de alledaagse realiteit.’

Gluurders

Ter illustratie noemt Camphuijsen de verslagen van de Yorkse rechtbank, die zich vaak boog over kwesties van huwelijk en scheiding. Een juridisch bindend huwelijk was een huwelijk dat in woord was uitgesproken én was ‘geconsumeerd’. Veel rechtszaken draaiden om de vraag of die consumptie had plaatsgevonden. ‘Op basis van die rechtbankverslagen krijg je de indruk dat mensen in de middeleeuwen elkaar continu via kieren in vloer of muur bespioneerden tijdens de seks. Bovendien lijken mensen ook een extreem goed geheugen te hebben, want ze kunnen twintig jaar na dato nog tot in detail reproduceren hoe zo’n vrijpartij verliep. In realiteit zijn die verklaringen gekleurd door het verlangen van de rechtbank zich een imago aan te meten van een instituut dat zich baseert op gedegen en betrouwbare – dus gedetailleerde – getuigenverklaringen.’

Promotiegegevens

Dhr. F.W.G.W. Camphuijsen: Scripting justice. Legal practice and communication in the late medieval law courts of Utrecht, York and Paris. Promotor is prof. dr. G. Geltner. 

Tijd en locatie

De promotie vindt plaats op vrijdag 13 januari, 13.00 uur

Locatie: Aula, Singel 411, Amsterdam.