De  televisie deed in 1951 zijn intrede in Nederland en de invloed ervan is met de jaren steeds groter geworden. Een van de belangrijkste ontwikkelingen is de opkomst van de private emotie op tv, aldus Wijfjes. ‘Zowel in journalistieke als in entertainmentprogramma’s hebben de emoties van burgers een steeds grotere rol gekregen, en zijn zij bevorderd tot de publieke sfeer. Een enorme emancipatie en dat is positief. Het zorgt ervoor dat mensen en groepen gehoord en erkend worden. Het maakt burgers zichtbaar en mondiger.’

Kracht van de wetten

Er zijn echter ook minder goede kanten. Wijfjes: ‘De kracht van de wetten van tv is zo groot dat de inhoud van programma’s erop wordt afgestemd – met een centrale rol voor de emoties van burgers. Autoriteiten moeten daar tegengewicht aan zien te bieden en daar hebben ze het moeilijk mee. Ze slagen er vaak niet in om de focus gericht te krijgen op de rationale inhoud en de lange termijn. Dat heeft veel impact op het openbare debat.’

Onaantastbare slachtoffers

‘Je ziet dat het botst met journalistieke normen’, vervolgt Wijfjes. ‘Want met de opkomst van de private emotie is ook slachtofferschap een grote rol gaan spelen op tv. Doordat tv-programma’s inzoomen op individuele slachtoffers worden persoonlijke emoties enorm uitvergroot en ik betwijfel of dat in alle gevallen leidt tot uitgewogen journalistieke verhalen.’ Als voorbeeld noemt Wijfjes de toeslagenaffaire, waarin zo’n 30.000 mensen slachtoffer of benadeelde werden van misstanden bij de Belastingdienst. ‘Op tv zagen we alleen maar diepe ellende in ongestoorde vorm, waarbij de beleving van het individuele slachtoffer, die grote schulden had opgelopen of zelfs te maken kreeg met de uithuisplaatsing van kinderen, centraal werd gezet. Een pars pro toto: één individu staat voor 30.000 mensen. Terwijl je je kunt afvragen of het individu representatief is voor de hele groep. De individuele slachtoffers werden niet kritisch ondervraagd, bijvoorbeeld over mogelijke andere factoren die van invloed konden zijn geweest op de ontstane situatie. Het is moeilijk om kritische vragen te stellen aan slachtoffers en dat geldt ook voor journalisten. Als je als journalist hardop kritisch bent, word je weggezet als niet-empathisch of als iemand die het probleem niet erkent. Dat leidt ook tot steeds meer bedreigingen en intimidatie van journalisten.’

Beeldvorming is allesbepalend

Het is ook een wet van tv dat de authentieke, spontane burger in contrast met een (falende) autoriteit ‘goede televisie’ maakt. ‘Neem de affaire rond De Wereld Draait Door. Alle media duiken erop en doen verslag van elkaars verhalen. Het wordt op die manier steeds groter. Kamerleden die voelen dat ze meteen moeten reageren of daartoe worden opgeroepen, buitelen over elkaar heen en dienen meteen moties in. Alles draait om de beeldvorming. De gevolgen nemen soms groteske vormen aan, al helemaal als je je bedenkt dat het onderzoek naar DWDD nog moet starten’, vertelt Wijfjes.

Het is volgens Wijfjes tekenend voor het verloop van affaires: slachtoffers zijn onaantastbaar en politici zijn altijd verantwoordelijk. ‘Autoriteiten kun je – in tegenstelling tot slachtoffers – wel belagen, en dat gebeurt vaak ook op een heel persoonlijke manier. Er ontstaat een interactie die heel ongelijk is en dat is niet goed voor een zuivere dialoog en niet bevorderlijk voor structurele oplossingen. Het leidt tot incident-gestuurde politiek.’

E=mc2

Er zijn nu veel meer talkshows dan in jaren tachtig en negentig. Die zijn heel geschikt voor het gesprek van de dag. Aan tafel zitten vooral gasten met een uitgesproken persoonlijkheid. Wijfjes: ‘Dat is ook een van de wetten van tv: persoonlijkheid + emotie x strijd is een succesformule. Een soort e=mc2 dat je in alle talkshows terugziet: persoonlijkheid gemengd met emotie, en dat het liefst in combinatie met polariteit, met mensen die tegenover elkaar staan. Iemand als Johan Derksen weet bijvoorbeeld heel goed hoe dat werkt.’

Wat je ziet op de sociale media is vaak terug te voeren op de talkshows en wat daar gezegd is. Sociale media versterken op die manier de dominante positie die televisie nog steeds heeft. De interactie tussen tv en sociale media leiden tot een vliegwiel-effect, stelt Wijfjes. ‘De reacties laten zich gemakkelijk vermenigvuldigen, waardoor iets een enorme storm lijkt te zijn en alsof het de mening van de hele samenleving is, terwijl er feitelijk een paar individuen achter zitten. Meningen worden op die manier uitvergroot en dat leidt vaak dan weer tot extra aandacht op tv.’

Respectvolle benadering

Wijfjes benadrukt dat het niet alleen maar kommer en kwel is en dat de emancipatie van de private emotie ook veel positieve dingen heeft gebracht. Als voorbeeld noemt hij het programma ‘Je zal het maar hebben’ van de NPO. ‘Hierin worden persoonlijke situaties met respect en gevoel voor de omgeving benaderd. Het programma legt problemen bloot en laat daarbij rationele oplossingen zien. Een respectvolle benadering van de private emotie dus.’ Ook over het Jeugdjournaal is Wijfjes lovend. ‘De manier waarop het Jeugdjournaal aandacht besteedt aan moeilijke onderwerpen zoals pesten, seksueel misbruik, moord van ouders op kinderen, eenzaamheid, coronamaatregelen – ontzettend knap en op een respectvolle en evenwichtige manier. Fantastische tv.’

Wijfjes ziet hierdoor blijvend een belangrijke rol weggelegd voor de publieke omroep. ‘Die heeft in 71 jaar een karrevracht aan uiterst belangrijke programma’s vanuit het publieke belang voortgebracht. Ze zijn aardig op weg om dat in de toekomst te blijven doen met televisie als middelpunt van allerlei transmediale concepten waarin emoties op een verantwoorde maar ook spannende manier een verhaal vertellen. De samenleving zou wel wat meer waardering kunnen opbrengen voor die niet-gemakkelijke inspanning. In plaats van ons vooral druk te maken over incidenten zoals rond DWDD en Ongehoord! zouden we moeten kijken naar wat de publieke omroep structureel betekent. En dat is heel erg veel.’

Tijd en locatie afscheidscollege

Het afscheidscollege van Wijfjes, getiteld De wetten van televisie en de emancipatie van de private emotie, vindt plaats op vrijdag 16 december, om 16.30 uur. Locatie: Aula van de UvA, Singel 411 Amsterdam. Het college zal ook via een livestream te volgen zijn.