In welke houten boekenkist ontsnapte rechtsgeleerde Hugo de Groot in 1621 uit Slot Loevestein? In drie Nederlandse musea - het Rijksmuseum, Museum Prinsenhof en Slot Loevestein – staan houten kisten waarin De Groot zich mogelijk schuilhield. De redactie van tv-programma Historisch Bewijs wilde graag weten of een van deze kisten de bewuste boekenkist geweest kon zijn, en riep hiervoor de hulp in van verschillende onderzoekers, onder wie Marta Domínguez Delmás en Erma Hermens.

Jaarringen zichtbaar maken via röntgenscans

Door middel van dendrochronologisch onderzoek – ook wel bekend als jaarringonderzoek – probeerde Domínguez Delmás het hout van de kisten te dateren. Als de gebruikte bomen waren gekapt na het ontsnappingsjaar 1621, zou duidelijk worden dat dit niet de kist van Hugo de Groot kon zijn. Het probleem, vertelt Domínguez Delmás, was dat de dwarsdoorsneden van de planken, waarop de jaarringen normaal gesproken worden gemeten, in dit geval slecht bereikbaar waren. ‘Ze waren bedekt met leer, metaal of andere houten onderdelen. Om de jaarringen toch zichtbaar te kunnen maken, moesten we gebruikmaken van niet-invasieve scantechnieken.’

Omdat de kisten te groot en zwaar waren om ze door een CT-scanner te halen, gingen de onderzoekers op zoek naar alternatieve technieken. Daarbij ontwikkelden ze een nieuwe scanmethode voor grote houten voorwerpen: ze ontdekten dat de jaarringen door hun bijzondere vorm perfect kunnen worden vastgelegd op röntgenfoto's, waarbij het object tijdens het scannen alleen zijwaarts wordt bewogen (in plaats van rondwaarts, zoals bij een standaard CT-scan gebeurt). De 2D-röntgenfoto’s verwerkten ze vervolgens met op maat gemaakte reconstructie-algoritmen, om zo 3D-afbeeldingen te kunnen maken van de doorsnede van het hout. Op die manier slaagden de onderzoekers er alsnog in de jaarringen scherp in beeld te krijgen. Met hun datering van het hout van de kisten droegen ze bij aan de conclusie van het onderzoek.

Doorbraak in onderzoek naar grote houten objecten

De nieuwe techniek betekent een doorbraak voor niet-invasief dendrochronologisch onderzoek van grote houten voorwerpen – een resultaat dat alleen kon worden bereikt door het combineren van de expertise van wiskundigen, informatici, een dendrochronoloog, meubelrestauratoren en een technisch kunsthistoricus. Het team bestond uit negen onderzoekers en werd geleid door wiskundige Francien Bossema (CWI), meubelconservator Jan Dorscheid (Rijksmuseum) en Domínguez Delmás zelf. Hun onderzoek leidde tot output in verschillende vormen, waaronder een publicatie in wetenschappelijk tijdschrift Scientific Reports en de uitzending van tv-programma Historisch Bewijs.

De jury van de Team Science Award is onder de indruk van de diversiteit, talentontwikkeling, outreach en onderzoeksresultaten van het team: ‘Dit diverse team heeft de expertise gebundeld om kunsthistorische vraagstukken op te lossen. Hun onderzoek leidde tot een grote doorbraak in het bestuderen van grote houten objecten uit het cultureel erfgoed.’

Ook de reacties vanuit de UvA zelf zijn lovend. ‘De AHM hecht veel waarde aan het succes van het team. Ze hebben erfgoed en materiële cultuur op de best mogelijke manier met elkaar verbonden door middel van innovatief onderzoek’, aldus Christa-Maria Lerm-Hayes, een van de directeuren van de Amsterdam School for Heritage, Memory and Material Culture (AHM). Fred Weerman, decaan van de Faculteit der Geesteswetenschappen: ‘Je kunt alleen het mysterie van Hugo de Groots boekenkist oplossen als je net zo multidisciplinair en inventief bent als hij was.’