Tom van der Meer, hoogleraar Politicologie, doet onderzoek naar kiesgedrag en politiek vertrouwen. Hij is ook betrokken bij het Nationaal Kiezersonderzoek dat als sinds de jaren ’70 wordt uitgevoerd. We spraken met hem over de invloed die electoraal conflict en politiek vertrouwen op de kiezer hebben, vooral nu de verkiezingen midden in een grote crisis vallen.

Jij onderzoekt ‘electoraal conflict’. Wat is dit?

‘Alle politiek draait uiteindelijk om conflict, om verschil in opvattingen over wat een maatschappelijk probleem is en hoe deze aan te pakken. Anders had je niet al die verschillende politieke partijen. Maar welke problemen worden uitgelicht en hoe? Waarom staan bepaalde groepen, op bepaalde thema’s tegenover elkaar? Politieke partijen onderscheiden zich strategisch op thema’s van elkaar en de kiezer wordt hierdoor beïnvloed.’

Kun je een voorbeeld van zo’n conflict geven?

‘Neem een onderwerp als de ‘klimaatcrisis’. Op dit thema draaien tegenstellingen in het politieke debat nu vaak om de economische kant en in hoeverre de economie wel of niet onder de klimaatcrisis of juist de aanpak ervan zal lijden. Maar je zou ook een culturele invulling aan de tegenstelling kunnen geven, bijvoorbeeld de elite voor wie duurzaamheid wel haalbaar is, versus het gewone volk dat achterblijft. Deze strategische keuzes bepalen de inhoud die de kiezer krijgt.’

‘Of denk aan het thema ‘diversiteit’, waar het andersom speelt. Dat hebben bepaalde partijen geclaimd als culturele kwestie door voortdurend problemen te benoemen rond culturele diversiteit. Maar je kan er ook een economisch vraagstuk van maken, en problemen en oplossingen benoemen rond de sociaaleconomische achterstand van bepaalde groepen. Ook hier geldt, hoe partijen een onderwerp claimen en het debat hierover voeren, bepaalt in grote mate de informatie die de kiezer vervolgens krijgt.’

Wat doet dit met de kiezer?

‘Het meest interessante vind ik hoe politici en media hiermee definiëren waar de verkiezingen over gaan, want dat heeft implicaties voor het kiesgedrag. Over welke tegenstellingen krijgt de kiezer veel informatie en over welke minder of niet? In de dynamiek van de campagne wordt de tegenstelling bovendien vaak platgeslagen en benadrukken journalisten vooral de horse race tussen de gevestigde orde en de uitdager. Gaat het dan nog over de inhoud, of vooral over die horse race? Krijgt de kiezer voldoende beeld van waar die verkiezingen nou echt over gaan?’

Jij kijkt ook naar de rol van politiek vertrouwen, hoe staat het daarmee?

‘In maart 2020 schoot het politieke vertrouwen omhoog om vervolgens weer langzaam te dalen. Maar zo’n effect in een crisis is bekend. We zien dat de VVD als regerende partij enorm in de peilingen is gestegen en nu ruimschoots als grootste partij bovenaan staat. We hebben nog 6 weken te gaan dus dat zegt niet alles, maar het is duidelijk dat de VVD voordeel heeft van het vertrouwen dat een leider in een crisis typisch krijgt.’

Veel mensen lijken nog over hun stem te twijfelen, hoe verklaar je dat?

‘We zien een structurele trend waarbij steeds meer mensen later bepalen wat ze gaan stemmen, en meer partijen overwegen waar ze tussen kunnen kiezen. Hier heeft de crisis geen effect op gehad. Wel wordt alles nu vernauwd tot corona en de acute crisis, en het is lastiger om op basis van alleen dit thema een besluit te nemen. Wanneer partijen zich meer zouden onderscheiden, helpen ze de kiezers, maar die verschillen worden door de focus op de crisis dus minder goed uitgelicht.’

Doe jij aan voorspellingen?

‘Er wordt wel gezegd dat verkiezingsonderzoekers de slechtste voorspellers zijn, en ik zie dit ook niet als mijn rol. Mijn rol is te begrijpen wat er structureel in het politieke landschap en onder het electoraat gebeurt. Uitslagen alleen leggen weinig bloot. Achter partijen die hetzelfde aantal zetels vasthouden, gaan misschien allerlei verschuivingen in hun achterban schuil. Dat zijn de structuren waar wij als onderzoekers naar op zoek gaan.’

‘Wat ik wel kan zeggen is dat bepaalde trends dit jaar niet door lijken te zetten. Zo lijkt de fragmentatie van het partijstelsel, waarbij de stemmen van de Nederlandse bevolking over steeds meer middelpartijen worden verdeeld, wel eens mee te kunnen vallen. Maar dat komt dan vooral door die coronacrisis.’

‘En voor de nieuwe partijen zal het nu moeilijk worden. Door de lockdown gaat de campagne pas laat van start en deze duurt veel korter, terwijl het voor nieuwe partijen überhaupt al lastig is zich zichtbaar te maken. Bovendien geldt voor veel van de nieuwe partijen dat er eigenlijk al een partij in het parlement zit die op ze lijkt. Een verkiezingscampagne zal de aandacht voor die kleintjes dus snel wegdrukken.’

Onderzoek naar aankomende verkiezingen

‘Voor de aankomende verkiezingen onderzoeken we in het Nationaal Kiezersonderzoek welke vraagstukken kiezers met welke partij associëren. We benaderen hiervoor mensen voor en na de verkiezingen, en betrekken ook een groep respondenten die aan ons onderzoek van 2017 meedeed. Hiermee kunnen we tegenstellingen tussen partijen, zoals de kiezer die waarneemt, blootleggen.’