Bedrijven vandaag de dag bevinden zich meestal niet meer op één locatie, maar bestaan vaak uit meerdere dochterondernemingen die over de hele wereld verspreid zijn en onderling met elkaar en andere bedrijven verbonden. Wie heeft de macht en invloed in dit mondiale netwerk? Dit onderzocht politiek econoom Eelke Heemskerk de afgelopen 7 jaar met zijn team in het project CORPNET, ondersteund door een ERC Starting Grant van de European Research Council. Heemskerk deelt een aantal van de highlights die ze in die jaren hebben ontdekt.

Op een ongekend niveau financiële netwerken blootgelegd

‘Ik was al voor 2014 bezig met onderzoek naar de netwerken van bedrijven en hoe deze beïnvloeden hoe bedrijven bestuurd worden. Met CORPNET kon dit onderzoek in 2014 naar een hoger niveau worden getild. Er kwamen in die periode grote hoeveelheden data beschikbaar over bedrijven wereldwijd, zoals informatie over wie de managers en aandeelhouders precies zijn. Dat was de aanleiding om een unieke samenwerking tussen sociale wetenschappers, informatici en data-wetenschappers te starten. Door de data van 200 miljoen bedrijven te verwerken en verrijken en de kennis uit de verschillende disciplines te combineren konden we op een ongekend gedetailleerd niveau wereldwijd financiële netwerken in kaart brengen die tot dan toe onzichtbaar waren.'

Grote concentratie van macht

‘We startten onze analyses in 2014 en al in 2016 zagen we eerste, en voor ons toch wel schokkende, resultaten. Het overgrote deel van de aandelen van Amerikaanse beursgenoteerde bedrijven bleek in handen van slechts drie grote Amerikaanse vermogensbeheerders: Blackrock, Vanguard en State Street. Dit had alles te maken met de opkomst van passief investeren in de nadagen van de financiële crisis van 2008.'

'Bij passieve fondsen wordt er niet actief gekocht en verkocht in bepaalde aandelen, maar worden er mandjes gemaakt waarin de aandelen van meerdere grote bedrijven zijn verzameld, bijvoorbeeld de AEX of de S&P500. Door de enorme groei in deze markt en door de enorme concentratie in maar drie passieve vermogensbeheerders zijn de financiële machtsstructuren fundamenteel veranderd. Deze ontdekking heeft veel teweeggebracht in het publieke en politieke debat over de dominante rol van deze bedrijven, maar ook bij de bedrijven zelf en hoe met deze macht om te gaan.’

Nederland als doorsluisland

‘Een andere belangrijke bevinding kwam uit ons onderzoek naar wereldwijde financiële stromen en hoe geld wordt verschoven binnen en tussen bedrijven. We wisten al wel welke landen belastingparadijzen zijn. Maar wij konden voor het eerst het netwerk in kaart brengen dat bedrijven gebruiken om hun geld daar te krijgen. Met onze wereldwijde datasets waren we echt in staat “onder water” te kijken en zo bloot te leggen hoe bedrijven allerlei structuren toepassen om zo veel mogelijk profijt van hun geld te hebben. Daardoor konden we empirisch niet alleen de belastingparadijzen benoemen, maar ook de grote doorsluislanden die cruciaal zijn in het faciliteren van belastingontwijking. Nederland staat bovenaan deze lijst.’

De netwerken van bedrijfselites concentreren zich binnen landen en regio’s

‘Ook keken we naar de sociale netwerken die de bedrijfselite, de topmanagers, opspannen tussen de bestuurskamers van grote bedrijven doordat ze bijvoorbeeld meerdere commissariaten vervullen. Hieruit bleek dat ondanks de mondialisering van de economie de netwerken van de bedrijfselite vooral geconcentreerd zijn binnen regio’s en zich toch relatief beperkt uitstrekken op mondiaal niveau. Hierdoor blijft er wereldwijd ook concurrentie tussen landen en regio’s binnen dit elitenetwerk.’

'De positie van landen kwam ook naar voren in ons onderzoek naar de rol van overheden als aandeelhouder van bedrijven buiten de eigen grenzen. Ook hier is er sprake van een internationaal netwerk met spelers zoals China, maar ook Duitsland en Frankrijk. Zo is er een doorlopend spel tussen overheden en bedrijven waarbij soms de een en de andere keer de ander de meeste macht en invloed heeft.’

Karakter van global business netwerk fundamenteel veranderd

‘Samengevat kun je zeggen dat wij vooral hebben gevonden hoe wereldwijd het karakter van het bedrijfsnetwerk fundamenteel is veranderd. Eigendom is geconcentreerd geraakt en een aantal Amerikaanse spelers hebben hierbij grote sturende invloed, een rol waar die bedrijven ook zelf mee worstelen hoe hiermee om te gaan.’

Computational Social Science

‘Met CORPNET hebben we ook een boost kunnen geven aan computational social science. Hier komen vaardigheden en kennis van sociale wetenschappers en informatici bij elkaar en versterken elkaar. Wetenschappers die bijvoorbeeld heel goed zijn in het blootleggen van netwerken, gaan in gesprek met wetenschappers die juist kritische vragen stellen over deze netwerken. Een van de spin-off is de nieuwe bachelor opleiding Computational Social Science die in september 2022 van start gaat.’

Duurzame financiering

‘De volgende stap die we willen nemen is te onderzoeken hoe deze nieuwe machtsstructuren kansen kunnen bieden voor duurzame verandering. De roep voor een duurzame economie wordt steeds groter, en dus het belang voor bedrijven hier op te reageren, maar ook kunnen bedrijven met veel macht meer van koers veranderen. Natuurlijk kan grote concentratie van macht bedreigend zijn, maar zo lang dit niet te groot is, kan het ook een manier zijn om veranderingen teweeg te brengen.’

Verder lezen?

Wil meer lezen over de resultaten van dit onderzoek? Bekijk de publicatiepagina van het CORPNET project, of hun newsblogs.

Luisteren of meedoen aan debat?