Bij het instorten van de markt is schrappen in de kosten het eerste wat ondernemers doen. Dan komt de flexibiliteit van de arbeidsmarkt goed van pas. Uitzendkrachten vliegen er als eerste uit. Vervolgens vlooien ze de contracten met zelfstandige dienstverleners door. Staat er iets in over overmacht? Dan kunnen ook die per direct worden opgezegd. 'We krijgen nu ook heel veel vragen van bedrijven die willen weten of ze een beroep kunnen doen op de proeftijd in een arbeidscontract. En wat er binnen nuluren- en min-maxcontracten is verschuldigd', zegt Johan Zwemmer, advocaat bij DLA Piper en als docent en onderzoeker verbonden aan de Universiteit van Amsterdam

Rekenen

Met de Noodmaatregel Overbrugging Werkgelegenheid (NOW) in de hand zijn bedrijven, accountants en juridische adviseurs aan het rekenen geslagen, beaamt Pascal Besselink, senior jurist bij juridisch dienstverlener DAS. 'Wat gaan we doen? Ontslag aanvragen of een beroep doen op loondoorbetaling?'

Tot dusver hebben al 90.000 bedrijven subsidie gevraagd. Bij 100% omzetverlies vergoedt het UWV 90% van het loon, bij 90% wordt dat 81% enzovoorts. De werkgever moet zoveel mogelijk hetzelfde loon blijven betalen. Toch is volgens Zwemmer de eerste gedachte bij veel bedrijven om een loonoffer te vragen. Dat kan als werknemers daarmee instemmen. Die druk zal groter zijn naarmate het bedrijf zwaarder wordt getroffen. Ze werken immers niet of minder, terwijl de kosten doorlopen. 

Zwemmer zat in de commissie-Borstlap, die minister Wouter Koolmees van Sociale Zaken in januari adviseerde de verhouding tussen vast en flex te herijken, met scherp afgebakende rijstroken voor zzp'ers en uitzendbedrijven, maar ook meer flexibiliteit binnen het vaste arbeidscontract.

Werktijden 

De invulling van de NOW en de regelingen voor flexkrachten en zzp'ers doen Zwemmer denken aan het voorstel van de commissie om meer te kijken naar de manier waarop iemand werkt dan naar het soort contract. Het advies was ook om binnen het vaste dienstverband meer variatie toe te staan met werktijden en beloning. Daar werd snel 'alles wordt flex' van gemaakt, maar volgens Zwemmer had de commissie een grens van 20% in het achterhoofd. 'Bedrijven hebben die flex nodig. Dat valt niet weg te reguleren.'

De crisismaatregelen brengen de door Borstlap gesignaleerde tegenstelling tussen insiders en outsiders scherp in beeld. Voor mensen met een vast contract loopt het salaris door en trekt de overheid royaal de beurs: de werkgever krijgt tot bijna €10.000 per maand vergoed. Voor flexwerkers resteert de WW of net als voor zzp'ers een uitkering op bijstandsniveau van €1050 netto.

'Je ziet de rafelranden van de maatschappij', zegt Piet Fortuin, voorzitter van vakbond CNV. 'Bij hoogconjunctuur gaat het goed met die zzp- enflexconstructies. Nu zijn deze “dagloners” het kind van de rekening.' De vakbonden roepen dat al jaren. Volgens Fortuin heeft 'Borstlap' dan ook meer urgentie gekregen. 'We kunnen dat niet meer over een paar kabinetsperiodes uitsmeren.' Politiek is die ruimte er, denkt hij. 'Deze crisis is veelfundamenteler dan de vorige. Toen raakte het mensen die ontslagen werden, zoals bij de banken. Dit raakt iedereen. Het lerend vermogen zou wel eens groter kunnen zijn.' Ook werkgevers beseffen volgens hem dat flex is doorgeschoten.

Laaghangend fruit

Fortuin ziet het beperken van het uitzendwezen en het instellen van verplichte bijdragen van 'echte' zzp'ers aan collectieve regelingen als laaghangend fruit. 'Willen we echt meer dan tienduizend uitzendbureaus? De cowboys moeten eruit. Het moet terug naar piek en ziek.' Dat kan hand in hand gaan met 'slimmere organisatie' van vast werk. 'Dat hoeft voor ons geen bittere pil te zijn. Maar werkgevers moeten ook eens nadenken of alles op zijn goedkoopst moet. Wat bij ons bijbanen voor scholieren zijn, is in België gewoon werk.'

Of de flexibiliteit een zegen of een vloek is, moet nu blijken. Hoofdeconoom Marieke Blom van ING denkt dat de Nederlandse economie volatieler is dan de Franse of de Duitse door al die flexwerkers. 'Een flexibele schil is goed voor individuele bedrijven, maar voor het bedrijfsleven een risico. De vraaguitval zal veel groter zijn wanneer een groot deel van de flexwerkers wordt ontslagen.’ Mensen die worden ontslagen hebben immers minder geld om uit te geven.

Daar staat tegenover dat de economie ook sneller kan terugveren dan elders, denkt Blom. ‘Bijvoorbeeld omdat de herverdeling van arbeid naar sectoren waar wel werk is, sneller gaat. Denk aan pakjesbezorgers en werk in distributiecentra.'

Raymond Puts, directeur van werkgeversorganisatie AWVN, waagt te betwijfelen of Nederland harder wordt geraakt. 'NOW dempt de gevolgen voor vaste werknemers en je ziet dat bedrijven dankzij flex met de economie kunnen mee-ademen.' Het gevecht over de omvang van de flexibele schil op langere termijn is naar zijn smaak nog niet beslecht. 

De discussie over zzp-schap ziet Puts wel versnellen. 'Toen we het een paar weken terug over een verplichte verzekering voor arbeidsongeschiktheid hadden, riepen de zzp'ers nog dat ze daar niet op zaten te wachten. Nu melden ze zich in groten getale bij de gemeente voor bijstand. Dat gaat ook bij die mensen zelf zijn weerslag hebben.'

Kappers

Blom van ING beaamt dat de crisis zzp'ers met de neus op de feiten drukt: ze zijn ondernemer. ‘Je zou verwachten dat ze de afgelopen jaren in een bloeiende economie een enorme premie hadden kunnen vragen om buffers op te bouwen. Dat blijkt niet het geval. Denk aan kappers die een stoel huren in een kapsalon. Zij merkten weinig verschil met een werknemer. Nu wordt duidelijk hoeveel ondernemersrisico zij hebben overgenomen.’

Maarten Post, voorzitter van ZZP Nederland, blijft tegen 'allerlei verplichte verzekeringen' om zzp'ers uit de markt te prijzen. 'Natuurlijk moet een ondernemer inkomensrisico's een jaar of anderhalf jaar kunnen afdekken. Maar deze schok treft iedereen. Bedrijven die normaal de WW als verzekering hebben, kloppen nu ook aan bij de NOW.' 

Post kan zich wel voorstellen dat gemeenten straks analyseren hoeveel steunaanvragers een levensvatbaar bedrijf hebben. 'Die analyse kan in de toekomstige discussie een rol gaan spelen. Er zijn flexwerkers met kleine baantjes en zzp'ers die te weinig verdienen. Je moet kijken hoe je hun inkomenspositie verbetert.' Maar hij ziet ook dat zzp'ers die ooit in de zorg werkten en niets om handen hebben nu snel aan de bak kunnen. Vooruitblikkend naar de toekomst komt volgens hem ook de vraag op of we niet dichter bij huis moeten produceren. 'Kleinschalig ondernemerschap kan daar een rol in spelen.'

Post verwacht geen grote verschuivingen in de politieke standpunten over wat Borstlap 'de nieuwe sociale kwestie' heeft genoemd. Zwemmer ziet dat iets anders. Koolmees heeft al aangegeven dat hervorming van de arbeidsmarkt hoog op de politieke agenda blijft staan. De noodmaatregelen weerspiegelen naar zijn gevoel de wens om nu al bij te sturen: het gat tussen vast en flex verkleinen. 'Zzp'ers worden niet aan hun lot overgelaten. Dat trekt ze de kant van werknemers op. Flexwerkers worden nadrukkelijk meegenomen in de NOW, net als andere werknemers. Het functioneert nog niet goed en de minister moet een moreel beroep op werkgevers doen om ze niet aan de kant te zetten. Maar de tendens wijst in de richting van ons advies.'

Bekijk het hele artikel in het FD