'Toen ik in de VS werkte, viel het me op dat het in discussies over misdaad en straffen altijd ging over onrecht. Over dat het strafrecht discriminatoir is en samenlevingen kapotmaakt, over dat bedrijven te weinig worden gestraft. Allemaal waar, maar ik miste het gesprek over hoe je onrecht voorkòmt en het recht effectief maakt.'

Benjamin van Rooij, hoogleraar Law & Society, schreef samen met criminoloog-psycholoog Adam Fine het boek The Behavioral Code: The Hidden Ways the Law Makes Us Better… or Worse. Op basis van tientallen jaren onderzoek onthullen de auteurs de Behavioral Code: de diepere oorzaken en 'verborgen krachten' die menselijk gedrag en onze reacties op wetten sturen. 

Pakkans

‘Van straffen weten we dat het alleen werkt als de pakkans groot genoeg is, en als mensen weten hoe hoog de pakkans is’, zegt Van Rooij. ‘Verder is er voor veel soorten misdrijven geen overtuigend bewijs dat strenger straffen werkt. We zien ook geen sluitend bewijs dat belonen effectief is. Er is wel bewijs dat belonen leidt tot meer pro-sociaal gedrag, zoals recycling, maar niet dat het leidt tot minder overtreding van de regels of tot minder schadelijk gedrag.'

Burgerlijke gehoorzaamheid

'Burgerlijke gehoorzaamheid’ wordt sterk beïnvloed door hoe procedureel rechtvaardig het rechtssysteem opereert, zagen Van Rooij en Fine. ‘Je conformeert je aan de regels, ook als je het er niet mee eens bent, omdat de regels legitiem zijn en je ziet dat anderen ze volgen. Maar als er bij de handhaving gediscrimineerd wordt door de politie, ondermijnt dat de bereidheid tot vrijwillige medewerking. Als de politie in Amerika netter en eerlijker zou opereren, zou daar minder criminaliteit zijn.’

Een andere belangrijk inzicht is dat gedrag niet slechts draait om de motivatie maar ook om de situatie. ‘Soms zijn mensen gewoonweg niet in staat zich aan de regels te houden. En soms is regelovertreding te makkelijk. Van de gewone burger tot de expert kent het merendeel van de mensen het recht niet. Als je de wet niet kent hoe kan je die dan naleven?’ 

Kuddegedrag 

De sociale norm heeft een groot effect op gedrag, benadrukt Van Rooij. ‘Wij mensen doen graag wat we anderen zien doen of wat we denken dat anderen vinden dat we moeten doen. Dit werkt op een ingewikkelde manier door. Als boa’s vertellen dat ze veel mensen beboeten, kan dat twee kanten op werken. Mensen laten zich afschrikken door die vele boetes of ze denken dat het blijkbaar heel normaal is om de coronaregels te overtreden.’ 

Erosie van de sociale norm

Zo’n ‘erosie van de norm’ was ook te zien bij een experiment dat een kinderopvang in Haifa (Israël) deed. Ze wilden het probleem aanpakken dat op al hun locaties elke dag zo’n 10 ouders hun kinderen te laat ophaalden. Toen ze bij de helft van de locaties een boete gingen opleggen, verdubbelde het aantal ouders dat te laat kwam! Voor de boete voelden de ouders zich bezwaard tegenover de crècheleiders, andere ouders en hun kinderen als ze niet op tijd waren. Met de boete hadden ze het gevoel dat ze voor 'extra service' betaalden en voelden ze zich niet meer opgelaten. 

Puppytraining 

Het is al langer bekend dat mensen met een gebrek aan zelfcontrole zich moeilijker aan de wet kunnen houden. Hier blijken wel goede oplossingen voor te zijn. ‘Die therapieën werken verrassend goed. Zo deden gedetineerden mee aan een puppytraining-programma voor blindegeleidehonden en leerden zo empathie, zelfcontrole en ritme.’

Verzet tegen vrijheidsbeperking

Sommig wangedrag kun je met praktische oplossingen heel goed voorkomen, besluit Van Rooij. ‘Verkeersdrempels werken goed dus daar zouden we er veel meer van kunnen maken. Terroristische aanslagen kunnen we voorkomen door vloeistoffen aan boord van vliegtuigen te verbieden. En in de VS zou een hoop geweld kunnen worden voorkomen als wapens verboden zouden worden. Waarom we dat dan toch niet doen? Mensen willen niet beperkt worden in hun vrijheid. In Nederland komen nu camera’s boven de snelweg om het op de telefoon kijken aan te pakken, terwijl er al lang software bestaat die bepaalde functies op je telefoon automatisch kan uitschakelen als je in de auto stapt.’