Nederland investeert €16,8 miljoen om dit soort vragen te beantwoorden. De Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) heeft financiering toegekend voor de bouw van de Macroscoop: ’s werelds eerste onderzoeksinfrastructuur op bevolkingsniveau die is ontworpen om te begrijpen hoe samenlevingen in de tijd veranderen.

Gecoördineerd door de Erasmus Universiteit Rotterdam en in samenwerking met de Universiteit van Amsterdam is de Macroscoop een initiatief van twee grote Nederlandse onderzoeksinfrastructuren: ODISSEI, gericht op sociale en economische data, en CLARIAH, dat culturele en linguïstische archieven beheert.

De Macroscoop stelt onderzoekers in staat om op een veilige manier enorme datasets te koppelen en te analyseren, verspreid over sociale, culturele en digitale domeinen van de gehele Nederlandse bevolking. Het project verenigt 14 Nederlandse universiteiten met toonaangevende instituten, waaronder het CBS, Centerdata, SURF, het Netherlands eScience Center, het Instituut voor de Nederlandse Taal, DANS, de KB, het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid en het KNAW Humanities Cluster.

Van cellen naar samenlevingen: een nieuwe lens op sociale verandering

'Zoals de microscoop de verborgen wereld van cellen onthulde, kan de Macroscoop de verborgen dynamiek van samenlevingen zichtbaar maken,' zegt dr. Tom Emery, hoofdonderzoeker en uitvoerend directeur van ODISSEI. 'Voor het eerst kunnen we observeren hoe ideeën, taal en ongelijkheden zich verspreiden door een hele populatie. Door samen te werken, op een veilige, ethische manier.'

Het begrijpen van complexe sociale dynamieken vraagt om een grote schaal en veiligheid. Om te onderzoeken hoe vertrouwen ontstaat, moeten onderzoekers kunnen zien hoe mediaberichtgeving meningen beïnvloedt, en hoe veranderingen in die meningen weer invloed hebben op vrienden, collega's en buren. Dit vraagt een instrument op de schaal van een Macroscoop.

'De Macroscoop is een uitzonderlijke samenwerking tussen de sociale wetenschappen en de geesteswetenschappen en stelt ons in staat in- en uit te zoomen op hoe cultuur, taal en instituties veranderen,' aldus prof. Susan Aasman, mede-hoofdonderzoeker en directeur van CLARIAH.

Universiteit van Amsterdam en de Macroscoop

De Macroscoop stelt UvA-onderzoekers in staat om cruciale onderzoeksvragen te beantwoorden en nieuwe theorieën en interventies te ontwikkelen. 'Onze onderzoekers werken aan urgente, complexe maatschappelijke vraagstukken, van de klimaatcrisis tot sociale ongelijkheden, van de opkomst van desinformatie tot hoe wij met AI omgaan. De Macroscoop biedt innovatieve en impactvolle onderzoeksmogelijkheden,' zegt prof. Christa Boer, decaan van de Faculteit der Maatschappij- en Gedragswetenschappen.

'De infrasctructuur van de Macroscoop biedt een uniek, longitudinaal perspectief op hoe cultuur en identiteit samenhangen met sociale vraagstukken,' vult prof. Julia Noordegraaf, vice-decaan onderzoek van de Faculteit der Geesteswetenschappen, aan.

De UvA levert ook een actieve bijdrage aan de ontwikkeling van de Macroscoop. Prof. Jessica Piotrowski leidt de ontwikkeling van de Macroscoop Analytical Toolbox, waarmee sociale- en geesteswetenschappers diverse datasets kunnen combineren en geavanceerde analysetechnieken kunnen toepassen voor onderzoek en beleid. Prof. Theo Araujo leidt samen met de Koninklijke Bibliotheek de ontwikkeling van het Nederlands Mediacorpus, dat media in alle vormen en formaten integreert in een duurzaam en dynamisch ecosysteem. Daarnaast leveren diverse UvA-onderzoekers, zoals prof. Eelke Heemskerk op het gebied van grootschalige longitudinale netwerkdata, expertise aan het project.

Gebouwd voor onderzoekers, veilig vanaf de basis

Onderzoekers werken in streng beveiligde omgevingen waar zij gevoelige data kunnen analyseren voor goedgekeurde doeleinden, maar nooit kunnen kopiëren of meenemen. Dit beschermt de privacy en maakt onderzoek mogelijk.

De Macroscoop bestaat uit vier geïntegreerde componenten: beveiligde datakluizen, een verenigde data-infrastructuur die enquêtes en archieven koppelt, AI-tools ontwikkeld voor onderzoek, en een openbaar toegankelijk portaal voor onderzoekers en burgers.

Dit evenwicht tussen rekenkracht en dataveiligheid weerspiegelt de bredere uitdaging: geavanceerd onderzoek mogelijk maken en tegelijkertijd publiek vertrouwen waarborgen.

Aanpakken van urgente maatschappelijke vragen

Wanneer de Macroscoop in 2030 volledig operationeel is kunnen onderzoekers urgente maatschappelijke vraagstukken bestuderen: van de verspreiding van desinformatie en afname van vertrouwen, tot de evolutie van taal en media en de invloed van demografische veranderingen.

'Nederland heeft toonaangevende infrastructuren gebouwd voor onderzoek,' zegt prof. Daniel Oberski, mede-hoofdonderzoeker en wetenschappelijk directeur van ODISSEI. 'De Macroscoop verbindt ze, en geeft ons letterlijk een nieuwe lens op de samenleving.'