Grenssluitingen en reisbeperkingen zijn een van de belangrijkste beleidsinstrumenten om een pandemie te bestrijden. Maar we weten weinig over het effect die deze hebben op de politieke houding van mensen. De coronapandemie gaf onderzoekers de unieke kans dit te onderzoeken.

Toen COVID-19 zich begin 2020 snel verspreidde, besloten 18 Europese landen hun grenzen te sluiten. Vooral bewoners van grensregio’s, waar mensen gewend zijn aan dagelijkse interacties over de grens heen, werden hierdoor geraakt. ‘De grens benadrukte opeens het onderscheid tussen “wij” en “zij”, tussen binnen- en buitenstaanders’, stelt hoofdonderzoeker en politicoloog aan de Universiteit van Amsterdam Lisa Herbig. Dat bleek gevolgen te hebben voor hoe mensen over migratie en Europese samenwerking dachten.

Grens dicht, direct effect

Om het effect van het sluiten van nationale grenzen te achterhalen, richtten de onderzoekers zich op de Duitse situatie. ‘Duitsland gaf ons een interessante casus omdat er zowel gebieden waren waar grenzen werden gesloten, als gebieden waar ze open bleven’, aldus Herbig. ‘Zo konden we opvattingen in regio’s vergelijken die wel en niet met grenssluitingen te maken kregen, en vóór en kort na de grenssluitingen.’

De onderzoekers analyseerden gedetailleerde data over de grenssluitingen en gegevens uit het Duitse Sociaal-Economisch Panel. In dit panel krijgt een representatieve steekproef van de bevolking op gezette tijden vragen voorgelegd over onder andere migratie en Europa.

Er bleek een duidelijke trend: in de week na een grenssluiting daalden de positieve houdingen tegenover immigranten scherp, net als het gevoel van verbondenheid met Europa. In getroffen grensregio’s was er respectievelijk een daling van 7,6% in de gastvrije houding ten opzichte van vluchtelingen en 6,5% in de verbondenheid met Europa. 

Tijdelijke impact

Opvallend was dat de negatieve effecten niet langdurig waren. Binnen enkele weken na de sluiting herstelden de houding ten opzichte van immigranten zich weer. ‘Het lijkt erop dat mensen in het begin even schrokken en immigranten als een bedreiging zagen, maar dat die reactie niet lang aanhield.’

Ook de opvattingen over Europa herstelden zich binnen een maand. ‘Die iets vertraagde reactie laat mogelijk zien dat bredere contextuele factoren, zoals het afbrokkelen van Europese solidariteit en het wegvallen van grensoverschrijdende uitwisseling, meer tijd nodig hebben om door te dringen dan het directe gevoel van dreiging van over de grens,’ legt Herbig uit.

 Dat beide effecten zo snel weer verdwenen, komt volgens Herbig waarschijnlijk doordat de pandemie langzaam onder controle kwam en landen beter gingen samenwerken. ‘Mensen in de EU kunnen dus best gevoelig zijn voor plotseling beleid, maar op de langere termijn vaak ook weer terugveren.’

Grenspolitiek met symbolische kracht

Hoewel de veranderingen in houding relatief klein en van korte duur waren, zijn ze volgens de onderzoekers toch betekenisvol. ‘Politieke opvattingen veranderen doorgaans niet zo snel. Een verschuiving van 6 tot 8 procent binnen een week is echt opvallend’, stelt Herbig. ‘Ons onderzoek sluit direct aan bij het actuele politieke debat over Schengen-grenssluitingen in landen als Nederland en Duitsland. Het laat zien welke onbedoelde, negatieve effecten zulke maatregelen kunnen hebben op de publieke opinie en het bredere politieke debat.’

Details artikel

Lisa Herbig, Asli Unan, Theresa Kuhn, Irene Rodríguez, Toni Rodon, Heike Klüver, 2025, 'Closed borders, closed minds? COVID-related border closures, EU support and hostility towards immigrants', in: European Journal of Political Research, doi: 10.1111/1475-6765.70025