De studie – uitgevoerd door de UvA, de University of Nottingham en Aarhus University – richt zich op de belangrijkste gedragsmechanismen achter het volgen van regels. Het gebruikt hierbij een nieuw model dat naar de wisselwerking tussen intrinsiek respect voor regels, externe prikkels, sociale verwachtingen en sociale voorkeuren kijkt (CRISP genaamd). Aan de hand van grootschalige experimenten met meer dan 14.000 deelnemers ontdekten de onderzoekers dat mensen zich vaak aan regels houden omdat ze geloven dat het ‘gewoon het juiste is om te doen’. Zelfs als niemand meekijkt, overtreding juist voordeel oplevert en je niemand schaadt met het breken van de regel.

Een andere kijk op regels

‘Onze bevindingen gaan in tegen de traditionele economische opvatting dat mensen regels alleen volgen als er een externe prikkel is,’ zegt mede-auteur Lucas Molleman. ‘We laten juist zien dat innerlijk respect voor regels en de behoefte om aan sociale verwachtingen te voldoen cruciaal zijn voor het begrijpen van dit gedrag.’

In het eerste van vier experimenten kregen deelnemers de kans om financieel te profiteren door een regel te overtreden, anoniem en onzichtbaar voor anderen. Toch koos 55 tot 70 procent ervoor om de regel te volgen, hoewel ze dus niets te verliezen hadden bij het breken van deze. Dit wijst erop dat een groot deel van de mensen regels volgt uit een geïnternaliseerd plichtsgevoel – iets wat de onderzoekers ‘onvoorwaardelijk regelvolgen’ noemen.

Wat sociaal gepast is

Vervolgexperimenten onderzochten de invloed van sociale verwachtingen. Deelnemers gingen ervan uit dat anderen zich aan de regels zouden houden en vonden dat ook sociaal wenselijk gedrag. ‘We ontdekten dat mensen als het ware zijn “bedraad” om aan te voelen wat anderen van hen verwachten,’ aldus Molleman. ‘Zelfs als ze alleen zijn, vormen ze een beeld van wat sociaal gepast is en passen ze hun gedrag daarop aan.’

Regels volgen uit overtuiging

Om het beeld compleet te maken voegden de onderzoekers pro-sociale motieven en externe prikkels toe, zoals sociale gevolgen of sancties. Hierdoor steeg het aantal mensen dat zich aan de regels hield tot 78%. Toch benadrukken de onderzoekers dat al vóór deze extra druk sprake was van opvallend hoge naleving van regels.

Respect en sociale verwachtingen het sterkst

Het CRISP-model, dat inzichten uit de psychologie, economie, sociologie en filosofie combineert, biedt volgens de onderzoekers een stevig kader om te begrijpen hoe en waarom mensen regels volgen. Volgens het onderzoek zijn van de vier drijfveren die in dit model zijn opgenomen -intrinsiek respect voor regels, sociale verwachtingen, externe prikkels en sociale voorkeuren- de eerste twee het krachtigst en meest verspreid.

De bevindingen hebben volgens de onderzoekers brede implicaties voor beleid, rechtshandhaving en organisatiebeheer. Als naleving van regels vooral voortkomt uit morele overtuiging en gedeelde normen, dan kan het bevorderen van een cultuur van respect en gemeenschappelijke waarden effectiever zijn dan dreigen met straf.

Oprechte overtuiging

Deze studie onderstreept hoezeer mensen in staat zijn tot ethisch gedrag – en hoe subtiele, vaak onzichtbare krachten samenwerking in complexe samenlevingen mogelijk maken. ‘Uiteindelijk laat ons onderzoek zien dat mensen niet alleen reageren op belonen of straffen,’ zegt Molleman. ‘Ze handelen ook uit een oprechte overtuiging dat regels legitiem zijn, en uit de wens om te voldoen aan wat zij denken dat anderen van hen verwachten.’

Publicatiedetails

Simon Gaechter, Lucas Molleman, Daniele Nosenzo: 'Why people follow rules'. Nature Human Behaviour, doi: 10.1038/s41562-025-02196-4 (26 mei 2025).