Met behulp van geavanceerde ruimtelijke modellering en uitgebreide historische datasets ontdekten de onderzoekers dat eeuwen van vestiging van mensen, landbouw en grondstoffengebruik blijvende sporen hebben achtergelaten in de verspreiding van boomsoorten in het Amazonegebied – sporen die vandaag de dag nog steeds zichtbaar zijn.

‘Onze bevindingen laten zien dat ogenschijnlijk ongerepte delen van het Amazonewoud door mensen zijn gevormd over een periode van honderden of zelfs duizenden jaren’, vertelt UvA-ecoloog Crystal McMichael, hoofdauteur van de studie. ‘Deze onzichtbare erfenissen hebben nog steeds invloed op zowel de werking van ecosystemen als de biodiversiteit.’

Oude wortels, blijvende impact

Het onderzoeksteam combineerde gegevens van meer dan 7.000 archeologische vindplaatsen met ruim 100.000 gedigitaliseerde biodiversiteitsgegevens die teruggaan tot de vroege Europese expedities. Door patronen van menselijke nederzettingen te modelleren uit zowel de precolumbiaanse periode (vóór de komst van de Europeanen) als de koloniale periode (1600–1920, inclusief de ‘rubberkoorts’ in het Amazonegebied) brachten de onderzoekers in kaart waar menselijke activiteit het meest intensief was. Deze historische modellen vergeleken zij met boomgegevens uit 1.521 bospercelen verspreid over het Amazonebekken, die samen 262 dominante en nuttige soorten vertegenwoordigen.

Zowel inheemse als koloniale gemeenschappen blijken zich meestal gevestigd te hebben langs de grote rivieren, waar vruchtbare bodems en toegang tot handelsroutes grotere gemeenschappen mogelijk maakten. Zelfs vandaag de dag vertonen bossen binnen ongeveer tien kilometer van deze rivieren een hogere aanwezigheid van boomsoorten die door mensen werden bevoordeeld. ‘Rivieren zijn altijd de levensaders van het Amazonegebied geweest’, aldus mede-auteur Mark Bush van het Florida Institute of Technology. ‘Ze bepaalden hoe mensen zich verplaatsten, leefden en met het bos omgingen – en die geschiedenis wordt nog steeds in het ecosysteem geschreven.’

Verrijking en uitputting

De onderzoekers laten zien dat menselijke activiteit het bos heeft verrijkt met veel nuttige en inmiddels iconische soorten. Bomen zoals de paranoot (Bertholettia excelsa), de rubberboom (Hevea brasiliensis) en de murumurupalm (Astrocaryum murumuru) gedijden allemaal in gebieden met een lange geschiedenis van menselijke aanwezigheid. Deze soorten behoren ook nu nog steeds tot de economisch en ecologisch belangrijkste van het Amazonegebied. Daarentegen lijken andere boomsoorten – zoals bepaalde palmen en hardhoutsoorten die in de koloniale bouw werden gebruikt – te zijn afgenomen in regio’s die tijdens de koloniale periode en de rubberkoorts zwaar zijn uitgebuit.

‘Inheemse gemeenschappen hadden de neiging om bossen actief te beheren en in de loop van de tijd de balans tussen verschillende soorten te veranderen’, zegt mede-auteur Hans ter Steege van het Naturalis Biodiversity Center. ‘Latere kolonisten daarentegen gingen veel intensiever om met de natuurlijke rijkdommen van het gebied, waardoor ecologische littekens zijn achtergebleven die nog steeds aan het herstellen zijn.’

Een levende erfenis voor natuurbehoud

Het onderzoek daagt het heersende idee uit dat de meeste Amazonebossen puur ‘natuurlijke’ systemen zijn, onaangeroerd door mensenhanden. Tegelijkertijd werpt het ook een kritisch licht op recente opvattingen dat alleen de precolumbiaanse bewoners van het Amazonegebied hebben gevormd. In plaats daarvan zijn het levende mozaïeken van ecologische en culturele geschiedenis, die zich door de eeuwen heen steeds weer hebben ontwikkeld.

De onderzoekers stellen dat het erkennen van de erfenissen uit het verleden van cruciaal belang is voor het verbeteren van modellen voor natuurbehoud en klimaat, aangezien daarin vaak wordt aangenomen dat oerbossen gedurende millennia onaangeroerd zijn gebleven. Het onderzoek laat zien dat delen van het Amazonegebied voortdurend veranderen door de wisselwerking tussen mens en natuur – een landschap dat keer op keer is gevormd, verlaten en weer tot leven gekomen.

‘Om de toekomst van het Amazonegebied te beschermen, moeten we eerst zijn verleden begrijpen’, zegt McMichael tot besluit. ‘Rekening houden met oude en koloniale erfenissen kan ons helpen beter te voorspellen hoe bossen zullen reageren op ontbossing, klimaatverandering en herbebossing.’