Op 15 augustus 2010 werden twee tieners die van diefstal werden verdacht, op brute wijze in elkaar geslagen door een groep mensen in de stad Sialkot in Pakistan. Na het zien van de tv-beelden van dit incident besloot socioloog Muhammad Asif zich te richten op de vraag waarom mensen vermeende daders van strafbare feiten zelf straffen. ‘Zulk bruut geweld had ik nog nooit gezien. De beelden die we zagen, waren zo heftig dat we er dagenlang van in shock waren’, vertelt Asif. In eerste instantie benaderde Asif deze eigenrichting (het recht in eigen hand nemen) als een verschijnsel dat verband houdt met zwak overheidsoptreden en een gebrek aan legitimiteit van de politie. In zijn promotieonderzoek verlegde hij zijn aandacht naar andere oorzaken die kunnen verklaren waarom mensen het recht in eigen hand nemen, en ontwikkelde hij een nieuwe theorie.

Een nieuwe theorie van collectief geweld

Een zwak overheidsoptreden en een gebrek aan legitimiteit van overheid en politie worden vaak als verklaringen genoemd wanneer burgers het recht in eigen handen nemen en overgaan tot geweld. Asif introduceert een nieuwe theorie, vigilante rituals theory, die ook naar emoties kijkt als drijfveer achter dit geweld – zoals woede en wraakgevoelens – en aanmoediging van geweld vanuit de politiek. ‘Zelfs als burgers de politie wél als legitiem en effectief zien, kunnen ze nog steeds vervallen in geweld’, licht Asif toe. ‘Wanneer inbreuk wordt gemaakt op morele waarden die mensen als wezenlijk beschouwen voor hun groepsidentiteit, kunnen mensen sterke emoties ervaren en verlangen naar bestraffing.’ Bovendien vindt eigenrichting plaats in een sociaal-juridische context van gebrek aan legitimiteit van het rechtssysteem, blootstelling aan geweld en aanmoediging van geweld door de autoriteiten, voegt Asif hieraan toe. ‘Deze factoren dragen bij aan het ontstaan van microsociologische processen en rituelen die leiden tot geweld en de bestraffing van de dader. Politieke leiders kunnen deze processen in gang zetten door bepaalde emoties op te roepen en uit te buiten en zo tot collectief geweld aanzetten.’

Analyse van eigenrichting en lynchen in Pakistan

Eigenrichting kan beginnen met ‘gewoon’ slaan en stompen en vervolgens escaleren tot een heftigere bestraffing van daders buiten politie en justitie om. Wanneer daders worden bestraft en gedood door marteling en verminking, spreken we van lynchen. Asif deed specifiek onderzoek naar eigenrichting en lynchen in Pakistan, waar deze vormen van geweld vaak verband houden met emoties en waarden omtrent het voorkomen van godslastering.

Eerst onderzocht Asif empirisch twee uit zijn theorie afgeleide hypothesen, namelijk dat mensen collectief geweld steunen wanneer zij een gebrek aan legitimiteit van politie en overheid ervaren en wanneer zij boos zijn omdat morele waarden met voeten zijn getreden. Via enquêtes onder huishoudens komt hij tot de conclusie dat mensen inderdaad niet tegen eigenrichting zijn gekant als de politie in hun ogen legitimiteit mist en corrupt is, of wanneer er weinig voor nodig is om hun woede te wekken. ‘Het beeld dat naar voren komt, is dat mensen die snel boos te krijgen zijn, mogelijk liever bestraffing door burgers zien dan de zaak overlaten aan de gerechtelijke instanties, zelfs als die er wel zijn’, stelt Asif. ‘Deze bevindingen ondersteunen de theorie dat eigenrichting verklaard kan worden vanuit de emotiegerichte én de legitimiteitsgerichte benadering samen.’

Asif wilde ook antwoord krijgen op de vraag of eigenrichting wordt gemobiliseerd en gekanaliseerd door bepaalde rituelen, en of de kans erop toeneemt wanneer de autoriteiten dergelijk geweld aanmoedigen. Op basis van diepte-interviews met daders van lynchpartijen, getuigen en overheidsfunctionarissen, en videobeelden en krantenknipsels analyseerde hij hoe lynchpartijen in hun werk gaan. Uit deze analyse komt naar voren dat lynchpartijen worden georkestreerd door rituelen, waarbij menigten een gevoel van morele verbondenheid ontwikkelen onder actieve aanmoediging van religieus-politieke manipulators. Deze manipulators mobiliseren menigten door slogans te roepen en liederen te zingen en brengen zo processen op gang waarbij de menigte als het ware één lichaam vormt (de mensen in de menigte gaan zich bewegen als één geheel). De menigte gaat vervolgens over tot het opgedragen lynchen van de vermeende dader om de integriteit van morele waarden te herstellen. ‘Religieus-politieke leiders hitsen menigten op om de gemeenschap voor eigen politiek gewin te beheersen en om qua wetshandhaving hun eigen macht te laten zien’, concludeert Asif.

Collectief geweld wereldwijd

Hoewel eigenrichting en lynchen wellicht vaker voorkomen in bepaalde landen in Afrika en Azië, zien we het ook in de westerse wereld gebeuren. Het beste voorbeeld is misschien wel de door ex-president Trump aangewakkerde bestorming van het Capitool in januari 2021. Verklarende factoren zoals een gebrek aan legitimiteit van overheid en politie, een ervaren schending van morele waarden en politieke aanmoediging zijn ook hier relevant. ‘Dit betekent dat eigenrichting in het bijzonder en collectief geweld in het algemeen moeten worden gezien als een interactie tussen rituele processen in een klein verband en een context van politieke doeleinden in een groter verband ’, stelt Asif.

Asif concludeert dat zijn nieuwe theorie een breder en inclusiever inzicht in eigenrichting en lynchpartijen geeft dan eerdere sociologische en criminologische theorieën over collectief geweld.

Promotiegegevens

Muhammad Asif, 2022, ‘Understanding vigilante violence: Toward a more integrative and comprehensive theory’ (Inzicht in burgerwachtgeweld: naar een meer integrerende en bredere theorie). Promotoren: Dr. Don Weenink en prof. dr. Peter Mascini.

Tijd en locatie

Woensdag 2 februari om 13.00 uur, livestream