Leydesdorff interviewde mensen die Pechersky gekend hebben en vergeleek het materiaal uit hun verhalen met getuigenverklaringen in rechtbankverslagen, herinneringen en brieven die op veel plekken in de wereld zijn verzameld. Deze verklaringen worden gezien als verslagen van verdriet en trauma.

Levensverhaal als venster op wereld

Sasha (Alexandr) Pechersky werd een mythisch persoon door zijn leiderschap bij de opstand in het vernietigingskamp Sobibor op 14 oktober 1943 en de daarop volgende massaontsnapping. Maar Leydesdorffs boek gaat niet alleen over de Shoah. Ze benadert Pechersky’s levensverhaal ook als een venster op de wereld van Russische Joden van de nadagen van het tsarisme tot de laatste decennia van het communisme. Het was een periode van ongekend geweld, totalitaire revoluties, massamoord, genocide, ellende, honger en wanhoop.  In 1945 werd nazi-Duitsland verslagen, maar de communistische dictatuur kwam als winnaar uit de oorlog.

Pechersky kon zijn verhaal over Sobibor alleen vertellen in de newspeak van het communisme, die de Tweede Wereldoorlog definieerde als ‘de Grote Vaderlandse oorlog’ waarin ontelbare ‘onschuldige Sovjetburgers’ werden vermoord door ‘fascistische horden.’ Dat Joden het bijzondere slachtoffer waren van een genociale vernietigingspolitiek kon letterlijk niet gezegd worden.

Eén doel

Pechersky leidde de opstand van Sobibor in oktober 1943, maar zijn rol is nooit erkend. Integendeel, hij werd slachtoffer van het antisemitisme in een land dat hij - toen de oorlog uitbrak - wilde verdedigen. Langzaam begreep hij dat de idealen en verwachtingen waarmee hij was opgegroeid, niet klopten en dat Joden in de Sovjet-Unie niet echt gelijkwaardig waren. Hij verzonk in een diepe depressie. Zijn naoorlogse leven werd een langdurige strijd zijn verhaal te vertellen en erkend te worden binnen de grenzen van de communistische codes. Hij kreeg geen toestemming om te getuigen in processen tegen nazimisdadigers buiten de Sovjet-Unie. Pechersky had maar één doel: naar buiten te brengen dat Joden zich tegen hun uitroeiing hadden verzet en zich niet als makke schapen hadden laten afslachten. Hij deed een beroep op zijn medegevangenen om hem daarbij te helpen en hij deed een beroep op wereld. In brieven en ook op andere manieren liet hij merken hoe teleurgesteld hij was. Pechersky overleed, sociaal uitgesloten, getraumatiseerd en arm, in 1990. De val van het communisme heeft hij niet meer meegemaakt.

Prof. dr. S. Leydesdorff, hoogleraar Oral History en Cultuur: Het verhaal, trauma en herinnering in het leven van de leider van de opstand van Sobibor, Aleksandr Pechersky.