Voor de beste ervaring schakelt u JavaScript in en gebruikt u een moderne browser!
Je gebruikt een niet-ondersteunde browser. Deze site kan er anders uitzien dan je verwacht.
De European Research Council (ERC) kent de prestigieuze Advanced Grant toe aan zes UvA-wetenschappers. De laureaten zijn: deeltjesfysicus Gianfranco Bertone, sterrenkundige Carsten Dominik, politicoloog Marieke de Goede, logicus/filosoof Luca Incurvati, AI-wetenschapper Maarten de Rijke en wiskundige psycholoog Eric-Jan Wagenmakers. De Advanced Grant bedraagt per project maximaal 2,5 miljoen euro en wordt toegekend op basis van wetenschappelijke excellentie van zowel de wetenschapper als het onderzoeksvoorstel.

Prof. dr. Gianfranco Bertone, hoogleraar Theoretical Astroparticle Physics: De Tenebris (‘On Darkness’): Dark Matter Phenomenology in Strong Gravity 

In dit project slaat Bertone een nieuwe weg in om donkere materie – de ongrijpbare substantie die het grootste deel van de massa van het universum vormt – te detecteren door te ‘luisteren’ naar rimpelingen in de ruimtetijd, naar zogeheten zwaartekrachtsgolven. Wanneer twee zwarte gaten in een spiraal naar elkaar toe bewegen en samensmelten, zenden ze zwaartekrachtsgolven uit die we hier op aarde kunnen detecteren. Als er donkere materie aanwezig is rond die zwarte gaten, kan dat subtiele veranderingen veroorzaken in de vorm en timing van die golven. 

Bertone gaat modellen en computercodes ontwikkelen om precies te voorspellen hoe verschillende typen donkere materie het signaal van een botsing tussen zwarte gaten kunnen beïnvloeden, en om kenmerkende sporen in de golfvormen te identificeren die de aard van donkere materie onthullen. Uiteindelijk zal Bertone’s project leiden tot modellen, computercodes en waarnemingsoverzichten, waarmee wetenschappers – zodra de volgende generatie detectoren operationeel wordt –  gericht kunnen zoeken naar donkere materie door te luisteren naar het ‘geluid’ van samensmeltende zwarte gaten. 

Prof. dr. Carsten Dominik, hoogleraar Sterrenkunde, in het bijzonder de studie van vorming en evolutie van planeten en sterren: GT4Pebbles, Ground-Truth for Pebbles 

Begrijpen hoe planeten ontstaan is essentieel om de oorsprong van de aarde – en van onszelf – te achterhalen. Inmiddels zijn er duizenden exoplaneten ontdekt, en met geavanceerde instrumenten kunnen we de schijven van stof en gas waarnemen waarin planeten ontstaan. In die schijven botsen minuscule stofdeeltjes op elkaar en blijven aan elkaar kleven. Zo groeien ze geleidelijk uit tot compacte deeltjes van een paar millimeter tot een centimeter groot, die pebbles worden genoemd. De pebbles kunnen vervolgens samenklonteren tot grotere objecten, zoals planeetachtige lichamen. Maar de vraag is of er in werkelijkheid wel genoeg van zulke pebbles ontstaan, en of ze de juiste eigenschappen hebben om planeten te vormen. Dat is nog steeds niet duidelijk. 

In zijn project wil Dominik dit vraagstuk oplossen door middel van geavanceerde simulaties van de groei en verdichting van stof in planeetvormende schijven. Om die modellen te koppelen aan de werkelijkheid, gaat hij een uniek laboratoriumexperiment bouwen (samen met prof. dr. Jürgen Blum van de Technische Universität Braunschweig): een ronddraaiende vacuümkamer van 2 meter breed en 5 ton zwaar, die de omstandigheden in zo’n schijf nabootst. Met dit experiment kunnen wetenschappers live meekijken hoe pebbles ontstaan en ook hun eigenschappen meten – cruciale gegevens die de modellen van planeetvorming een stevige basis in de realiteit geven. 

Prof. dr. Marieke de Goede, hoogleraar Politics of Security Cultures: COLFIN: Colonial Financial Infrastructures 

De Goede richt zich in haar onderzoeksproject op de blijvende doorwerking van koloniale geschiedenissen in hedendaagse financiële infrastructuren. Financiële innovaties ontwikkelden zich tegelijkertijd met vroegmoderne koloniale expansie, en omgekeerd. De langere tijdshorizons, transnationale betalingen en nieuwe onzekerheden van het kolonialisme, spelen een cruciale rol in de vorming van hedendaagse financiële instrumenten en praktijken. Hoewel de wetenschappelijke literatuur dit erkent, wordt – enkele uitzonderingen daargelaten – koloniaal geweld vaak weggeschreven uit de financiële geschiedenis. 

Het doel van het project is om in kaart te brengen en te analyseren hoe de experimentele oorsprong en ontwikkeling van financiële instrumenten zijn gevormd door koloniale uitbuiting en toe-eigening. De nieuwe conceptuele benadering is de focus op financiële infrastructuren, die worden opgevat als sociaal-technische en historisch bestendige manieren om het politiek-economische leven te organiseren. De Goede richt zich op drie belangrijke financiële technologieën: krediet, betaling en onderpand. Methodologisch combineert zij in het project digitaal forensisch financieel onderzoek met   kwalitatieve postkoloniale casestudies. Daarbij maakt het project gebruik van recent gedigitaliseerde archieven van vroegmoderne publiek-private koloniale ondernemingen, zoals de Nederlandse en Britse Oost-Indische Compagnieën, en heeft daarbij ook oog voor de omissies in deze archieven. 

Dr. Luca Incurvati, universitair hoofddocent bij de afdeling Filosofie en het Institute for Logic, Language and Computation: GOOD INTENSIONS: New Foundations for Intensionality 

Intensionele begrippen staan centraal in de filosofie, logica, wiskunde en taalkunde. Voorbeelden zijn eigenschappen (‘water heeft de eigenschap drinkbaar te zijn’), inhoud (‘de inhoud van mentale toestanden is minder ontwikkeld bij kinderen’), bewijsbaarheid (‘niet alles wat waar is, is bewijsbaar’) en modaliteit (‘sommige handelingen zijn noodzakelijk’). Intensionele begrippen roepen echter paradoxen op die vergelijkbaar zijn met de bekende paradoxen die ooit een uitdaging vormden voor de fundamenten van de wiskunde. Terwijl de wiskunde inmiddels op stevige basis rust, blijven intensionele paradoxen onopgelost. Ze ondermijnen de heersende inhoudstheorieën die de recente ‘hyperintensionele revolutie’ aanwakkerden, met brede toepassingen tot gevolg. 

Incurvati wil nieuwe filosofische, semantische en logische fundamenten ontwikkelen voor het omgaan met intensionele begrippen, om zo een uniforme oplossing voor de paradoxen te kunnen bieden. Hij stelt een radicaal nieuwe benadering van intensionaliteit voor, die moet leiden tot vernieuwende theorieën en logica’s rond eigenschappen, inhoud, bewijs en modaliteit. Incurvati gaat deze theorieën toepassen op kernvragen uit de filosofie – zoals de vraag of de menselijke geest kan worden begrepen als een machine. 

Prof. dr. Maarten de Rijke, universiteitshoogleraar AI and Information Retrieval: UNITE: Robust Generative Information Retrieval 

In onze moderne, door informatie gedreven samenleving vormen zoekmachines een onmisbare schakel. Maar zoekmachines zijn vaak geoptimaliseerd voor korte-termijndoelen zoals engagement ten koste van lange-termijn-, maatschappelijke doelen zoals eerlijkheid en diversiteit. In zijn project pakt De Rijke deze uitdaging aan en stelt een paradigmaverschuiving voor richting generative retrieval-systemen.  

Het onderzoek concentreert zich op drie cruciale aspecten om ervoor te zorgen dat deze generative information retrieval systems kunnen voldoen aan verifieerbare waarborgen. Het eerste aandachtspunt is nauwkeurigheid, waarbij het doel is ervoor te zorgen dat informatie precies is en wordt gepresenteerd binnen duidelijk afgebakende en toegelichte gebruikscontexten. Het tweede aspect is betrouwbaarheid, met als doel te komen tot consistente en eerlijke retrieval performance, op verschillende gevoelige kenmerken. Ten derde staat weerbaarheid centraal: systemen moeten robuust zijn tegen onverwachte verschuivingen in data en tegen opzettelijke pogingen tot manipulatie.  

De Rijke gaat bovendien methoden ontwikkelen om de generatieve retrieval-systemen kritisch te toetsen, ter bevordering van hun uitlegbaarheid, reproduceerbaarheid en veiligheid. Het project vormt een belangrijke stap in de ontwikkeling van meer betrouwbare, eerlijker en robuuster toegang tot informatie voor iedereen. 

Prof. dr. Eric-Jan Wagenmakers, hoogleraar Neurocognitieve modellering; interdisciplinaire integratie: BAYESIAN BOOST: Coherent Hypothesis Tests for Experimental Research 

In de psychologie en aanverwante vakgebieden is data-analyse meestal gebaseerd op traditionele frequentistische methoden, zoals p-waardes en betrouwbaarheidsintervallen. Deze methoden worden breed onderwezen en toegepast, maar kennen aanzienlijke beperkingen. Wagenmakers wil een modern alternatief ontwikkelen en bevorderen: Bayesiaanse statistiek. Bayesiaanse methoden bieden een duidelijker en flexibeler manier om gegevens te interpreteren en wetenschappelijke ideeën te toetsen. Ze kunnen bijvoorbeeld aangeven of het ontbreken van resultaten werkelijk wijst op het ontbreken van een effect – of simpelweg op onvoldoende bewijs. Ook maken ze het mogelijk om eerdere kennis te combineren met nieuwe gegevens, meerdere modellen tegelijkertijd te vergelijken, en bij te houden hoe bewijs zich opbouwt naarmate er meer data worden verzameld. 

In zijn project gaat Wagenmakers huidige Bayesiaanse analysetools uitbreiden, om deze vervolgens te testen op real-world data en ze toegankelijk maken via gratis, gebruiksvriendelijke software zoals R en JASP. Hoewel het project is gericht op de psychologie, zullen de resultaten ook waardevol zijn voor tal van andere wetenschappelijke disciplines. Online tutorials en voorbeelden zullen onderzoekers helpen de methoden te leren en toe te passen, wat bijdraagt aan robuustere en beter onderbouwde wetenschap.