Binnen drie jaar zal ons wereldwijde CO₂-budget voor een leefbare opwarming uitgeput zijn. ‘Dit is de kleine resthoeveelheid CO₂ die we wereldwijd nog kunnen uitstoten voordat de temperatuur met meer dan 1,5 graden stijgt’, legt Gupta uit. ‘Om catastrofale opwarming en verdere schade aan mens en natuur te voorkomen, moeten fossiele brandstoffen zo snel mogelijk in de grond blijven.’

Vijfjaar lang onderzocht Gupta met haar team de rol van diverse stakeholders in de uitfasering van fossiele brandstoffen en hoe rechtvaardigheid te waarborgen. ‘Want klimaatopwarming en het afbouwen raakt niet iedereen even hard.’

Machtige structuren doorbreken

Achter de fossiele sector gaat volgens het onderzoeksteam een complex web schuil van politieke, juridische en economische structuren die de afhankelijkheid van fossiele brandstoffen versterken. ‘Fossiele subsidies, handelsverdragen die bedrijven compensatie bieden, en de invloed van fossiele lobby’s in besluitvorming vertragen de transitie’, stelt Gupta.

Zo noemt ze hoe fossiel pas in 2021 expliciet werd genoemd in internationale klimaatbesluiten, en tijdens de laatste klimaattop op elke 25 deelnemers één fossiele lobbyist aanwezig was. ‘Een teken van hoe diep die fossiele belangen verankerd zitten. We moeten deze machtsstructuren doorbreken om de overstap naar duurzame energievoorzieningen te maken.’

Uitstelplannen

Veel landen blijven echter met uitstelplannen komen die de centrale rol van fossiele brandstoffen in het energiesysteem handhaven. ‘Zoals plannen die het toestaan om tijdelijk boven de veilige temperatuurgrens te komen, om later de aarde weer af te laten koelen met het uit de lucht halen van CO2’, legt Gupta uit. ‘Maar de schade aan ecosystemen, voedselzekerheid en gezondheid die hierdoor optreden zijn niet terug te draaien. En het is ook maar de vraag of dit technisch kan.’

Een ander voorbeeld zijn plannen die de hoeveelheid uitgestoten broeikassen afstrepen tegen de hoeveelheid die landen denken op te kunnen nemen met bijvoorbeeld bosaanplant of CO2 opslag. ‘In de praktijk gaat de uitstoot dan onverminderd door en worden echte reducties doorgeschoven.’

De Interactieve Atlas en de Fossiele Risico-Index

Het team ontwikkelde twee instrumenten om te ondersteunen bij de afbouw van fossiele brandstoffen: de Interactieve Atlas en de Fossiele Risico-Index. ‘De atlas brengt de verschillende aspecten van de fossiele industrie in kaart’, legt Gupta uit. ‘Het laat zien hoe fossiele brandstoffen worden geproduceerd en geconsumeerd, en welke financiële stromen daarbij horen.’

De Fossiele Risico-Index legt de risico’s van ‘gestrande activa’ en hulpbronnen voor landen en regio’s bloot. ‘Stel dat een land grote gasvelden heeft waarvoor de infrastructuur al is aangelegd, maar waar door strengere klimaatregels in de toekomst veel minder vraag naar gas zal zijn’, legt Gupta uit. ‘De pijpleidingen, installaties en zelfs het gas in de grond verliezen dan hun economische waarde. De Fossiele Risico-index laat zien hoe groot dat waardeverlies is en welke sectoren en regio’s hierdoor worden geraakt. Dit helpt om te bepalen hoe de schade eerlijk kan worden verdeeld.’

Klimaatrechtvaardigheid

Want zonder een eerlijk verdeling blijft een fossielvrije toekomst onhaalbaar volgens het team. ‘Grote hoeveelheden internationaal geld van banken, investeerders en overheden gaan nog steeds naar fossiele projecten in het Mondiale Zuiden. Denk aan olievelden, gasinstallaties en kolenmijnen. Die landen zitten hierdoor vast in de fossiele export en de schulden die ze af moeten lossen. Tegelijkertijd krijgen ze veel minder investeringen voor duurzame energie en een groene industrie.’

De tegenkracht groeit

Wel ziet het team dat de druk op staten en bedrijven toeneemt. ‘Internationale rechtbanken benadrukken steeds vaker dat landen verplicht zijn hun klimaatdoelen na te leven en dat uitbreiding van fossiele infrastructuur strijdig kan zijn met internationaal recht’, vertelt Gupta. Ook mobiliseren maatschappelijke bewegingen en wetenschappers zich wereldwijd tegen fossiele uitbreiding, en winnen nieuwe initiatieven als mondiale afspraken over energiebelasting terrein.

We hebben nieuwe vergezichten nodig

Tot slot concludeert het team dat naast concrete acties er ook nieuwe vergezichten nodig zijn. ‘Fossiele belangen domineren het publieke debat nog vaak met verhalen over economische risico’s, banenverlies en dat we nog niet zonder fossiele brandstoffen kunnen’, legt Gupta uit. ‘Om brede steun te krijgen voor verandering hebben we krachtige andere verhalen nodig: verhalen die laten zien dat een rechtvaardige, veilige en fossielvrije toekomst niet alleen mogelijk, maar ook wenselijk is.’

Het onderzoek werd gefinancierd door de European Research Council (ERC) en afgerond met de Climate Change and Fossil Fuels (CLIFF)-conferentie aan de Universiteit van Amsterdam op 25-29 november.  Bijna 300 wetenschappers, maatschappelijke organisaties, beleidsmakers en vertegenwoordigers uit het bedrijfsleven kwamen hier bijeen om over het uitfaseren van fossiele brandstoffen te praten. Ga naar de website van het CLIFF-project