Merijn Oudenampsen is socioloog en politicoloog aan de Universiteit van Amsterdam en expert op het gebied van ideologieën en politieke ideeën. Wat politicologen de ‘aanbodzijde’ van de politiek noemen. Zijn proefschrift ging over de ideeën achter de opkomst van het populisme en de ruk naar rechts. In zijn huidige onderzoek richt hij zich op de politieke geschiedenis van het neoliberalisme in Nederland. We spraken met hem over deze ‘aanbodzijde’ van de politiek in het licht van de aanstaande Tweede Kamerverkiezingen.

Een breuk met het marktdenken

‘Een politieke ideologie heeft altijd een ruimtelijke en historische dimensie waar ik naar op zoek ga. In de jaren ’70 zagen we de omslag naar marktdenken in de Nederlandse politiek. Men stapte weg van de planningsgedachte zoals we die nog bij Den Uyl zagen, onder de slogan meer markt en minder overheid. Het kwam tot uiting in een beleid van privatisering, deregulering en de introductie van marktprikkels in de zorg en het onderwijs.’

‘Versterkt door de coronacrisis is men nu tot de conclusie gekomen dat het marktdenken te ver is doorgeslagen. We zien een herwaardering voor de rol van de overheid, die overigens al voor de crisis begon. Denk bijvoorbeeld aan het uitbreiden van sociale zekerheid en de oprichting van publieke investeringsfondsen. Deze ontwikkeling zien we over het gehele politieke spectrum, zelfs bij een partij als de VVD. Maar we zien de herwaardering het sterkst bij de linkse partijen die deze verkiezingen in hun partijprogramma’s met hele gedurfde plannen komen.’

Een splitsing op rechts

‘Een andere beweging die ik heb onderzocht en welke ook een rol speelt deze verkiezingen, is de opkomst van het populisme en de ruk naar rechts. Vaak wordt steun voor rechts-radicale partijen verklaard vanuit de opstand in de onderbuik en ontevredenheid over de gevolgen van immigratie. Ik zie het als een wisselwerking tussen sentimenten onder de bevolking en de ideeën die politici zelf actief aandragen.’

‘We zien nu dat dat de coronacrisis tot een interessante splitsing in het rechts-radicale gedachtengoed heeft geleid. Aan de ene kant hebben we Baudet die zich ontpopt als ontkenner van de ernst van het virus en zich heftig verzet tegen overheidsingrijpen. Aan de andere kant zien we Wilders die de ernst van het virus juist onderschrijft. Zo heeft corona tot een nieuwe tegenstelling geleid waar vooral de PVV voordeel van lijkt te hebben.’

Zorgt de crisis nu voor een ruk naar links?

‘Van de crisis in 2008 hebben we geleerd dat bezuinigingen als antwoord op een crisis averechts kunnen werken. Overheden tasten nu veel dieper in de buidel om de crisis te bestrijden. We zien een draai naar links in de politieke partijprogramma’s, gericht op uitbouw van de sociale zekerheid en een grotere rol van de overheid in de economie. De vraag is of deze herwaardering blijvend is en niet tijdelijk om de schade van de coronacrisis te beperken.'

‘Paradoxaal genoeg profiteren de linkse partijen niet van dit linksere klimaat. Sterker nog, vooral de VVD wint terrein. De aanpak van corona en de toeslagenaffaire blijven blijkbaar niet aan Rutte kleven. Om dit te verklaren wordt wel verwezen naar het ‘rally around the flag effect’: in een crisis gaat de bevolking achter de leider staan. Het gaat echter niet overal op. Zo heeft Trump de verkiezingen juist verloren mede door zijn coronabeleid. Uiteindelijk verwacht ik een stevige overwinning voor centrumrechts, maar wel met meer ruimte voor linkse ideeën. In die zin is voor links het glas halfvol.’

En welke rol speelt die andere grote crisis, de klimaatcrisis?

‘In Nederland is klimaat traditioneel geen groot thema bij de grote politieke partijen. De VVD vermeldt er bijvoorbeeld weinig over. Ook zien we geen grote en ambitieuze plannen zoals Biden die presenteerde voor Amerika. De Nederlandse politiek stelt zich hierin vrij passief op en delegeert initiatief vooral naar de polder en naar burgers. Dat is opvallend want nu is het moment door te pakken met alle grote investeringen om de crisis weer uit te komen, en Nederland is bovendien erg kwetsbaar voor de gevolgen van klimaatopwarming. Het lijkt momenteel meer een moetje, pas over 50 jaar, als de gevolgen goed zichtbaar zijn, zal het wel een groot thema worden.’