1 Hoe werkt de distributie van vaccins op dit moment? 

‘De ontwikkeling en productie van Covid-19-vaccins is grotendeels overgelaten aan particuliere bedrijven. Hoewel overheden deels de ontwikkeling hebben gesubsidieerd, lijken er weinig of geen eisen te zijn voor de manier waarop bedrijven het eindproduct moeten prijzen en distribueren. Dit betekent dat vaccins op de wereldmarkt worden gekocht en verkocht volgens de internationale handelswetgeving en het principe van vraag en aanbod. 

Zo is het bij van schaarste bijvoorbeeld mogelijk dat kopers die grotere bestellingen plaatsen of hogere prijzen betalen, eerder toegang krijgen tot de voorraden. Er kan vaccine apartheid ontstaan, waarbij rijke kopers vooraan in de rij staan bij de distributie en armere regeringen over onvoldoende voorraden beschikken, tenzij we manieren uitwerken om solidair samen te werken.

Dit is waar ons onderzoek bij het Law Center for Health and Life zich op richt. We onderzoeken nieuwe manieren om juridische prikkels te creëren en markten vorm te geven die nodig zijn voor een rechtvaardige ontwikkeling en distributie van geneesmiddelen.'

2 Zijn er (internationale) regels voor de distributie van essentiële goederen, zoals vaccins? 

‘Er is geen expliciete internationale overeenkomst over hoe essentiële goederen, zoals vaccins, wereldwijd moeten worden gedistribueerd. In dat vacuüm beïnvloeden de heersende internationale regels voor handel, en vlagen van vaccinnationalisme, grotendeels waar beperkte vaccinvoorraden naartoe gaan.

Wel zijn staten het al eens geworden over een reeks gemeenschappelijke waarden die ten grondslag zouden kunnen liggen aan een overeenkomst voor een eerlijke wereldwijde distributie van vaccins. Deze waarden zijn geworteld in internationale mensenrechtenverdragen waaraan 171 regeringen zich hebben gecommitteerd. Ze hebben onder andere betrekking op internationale samenwerking (plicht tot bijstand), en ziektepreventie en -bestrijding. 

Farmaceutische bedrijven hebben ook verantwoordelijkheden op het gebied van de mensenrechten en de toegang tot geneesmiddelen. Maar mensenrechtenbeginselen zijn over het algemeen moeilijk af te dwingen zonder een sterke nationale wetgeving die dezelfde beginselen weerspiegelt.’

3 Hoe kan de wereldwijde distributie van vaccins rechtvaardiger worden? 

‘De sleutel tot een rechtvaardiger verdeling van vaccins ligt in het vinden van manieren om onze kennis en middelen te delen. Eén manier is dat kopers samenwerken door hun vraag naar vaccins te bundelen en de voorraden onder elkaar te verdelen. In zekere zin is dit wat de Europese Commissie, die namens 27 EU-landen inkoopt, en het COVAX-initiatief, die bestellingen plaatsen voor een groot aantal landen waaronder 92 lage- en middeninkomenslanden, beogen. 

Een andere manier is dat leveranciers samenwerken door hun kennis te delen, zodat andere fabrikanten meer vaccins kunnen produceren om aan de wereldwijde vraag te voldoen. Hiervoor is de Covid-19 Technology Access Pool (C-TAP) van de WHO opgezet, hoewel nog geen enkele ontwikkelaar van vaccins zijn intellectuele eigendom of kennis met C-TAP heeft gedeeld. 

Een op zichzelf staand voorbeeld is dat van AstraZeneca, dat vrijwillig het nodige intellectuele eigendom ter beschikking heeft gesteld om zijn vaccinproductie voor een aantal landen met lage en middeninkomens op te voeren. Dit voorbeeld toont aan dat samenwerking tussen bedrijven voor een eerlijker wereldwijde distributie wel mogelijk is.'

4 Er is veel te doen over octrooien als barrières voor de distributie van vaccins. Kan een regering de octrooibescherming op geneesmiddelen niet opschorten? 

‘Ja, de meeste regeringen hebben wettelijke instrumenten om andere producenten toe te staan een gepatenteerd geneesmiddel te produceren en/of te verkopen zonder toestemming van de octrooihouder. 

Maar octrooien op vaccins zijn niet het enige wat het opschalen van de voorraden in de weg staat. Om meer vaccins te kunnen produceren, hebben producenten toegang nodig tot andere soorten intellectueel eigendom, zoals knowhow en testgegevens. Deze factoren maken het moeilijk voor een producent die geen octrooi heeft om meer vaccindoses te maken zonder toegang tot de kennis van de octrooihouder.’

5 Hebben regeringen de vaccins eenmaal in huis, dan moeten ze beslissen wie als eerste wordt gevaccineerd. Hoe kunnen vaccins eerlijk worden verdeeld in een land als Nederland?

‘Dat zijn moeilijke keuzes. De Nederlandse Gezondheidsraad geeft voorrang aan 60-plussers en ernstig zieken, met als doel de sterfte en ziekte als gevolg van Covid-19 terug te dringen. Maar ook sociaal kwetsbare mensen die niet tot deze groepen behoren, lopen een groot risico een infectie op te lopen. Sociaal kwetsbare mensen kunnen bijvoorbeeld onzekere banen hebben of in slechte of overbevolkte woonomstandigheden leven. Immunisatieprogramma's, zoals alle volksgezondheidsmaatregelen, moeten erop gericht zijn dergelijke ongelijkheden in de samenleving te verminderen.

Ik maak deel uit van een team van onderzoekers, onder leiding van Dr. Sharifah Sekalala (Warwick Law School), dat voorstelt om bij de toewijzing van vaccins, naast de gebruikte ethische en volksgezondheidsbeginselen, ook de juridische beginselen van de mensenrechten te hanteren.

We ontwikkelen een “intersectioneel” toewijzingsplan dat rekening houdt met zowel medische als sociale kwetsbaarheden (deze maand gepubliceerd in Britisch Medical Journal Global Health, red.). Op die manier kunnen we begrijpen hoe verschillende kwetsbaarheden en nadelen de gezondheid van een persoon beïnvloeden, en vervolgens vaccins toewijzen aan mensen die er het meest mee te maken hebben.’