De studie brengt twee onderzoeksterreinen samen die normaal gesproken gescheiden blijven: individuele besluitvorming en sociale beïnvloeding. ‘Verslaving is niet alleen iets dat in een persoon gebeurt,’ zegt eerste auteur Jesse Boot. ‘Het gebeurt ook tussen mensen. Ons doel was om voor het eerst een model te bouwen dat beide omvat.’ 

Interne drang en externe druk 

De meeste verslavingsmodellen richten zich op één kant van het verhaal. Sommige beschrijven hoe de belonings- en controlesystemen in het brein met elkaar in conflict zijn. Andere kijken naar invloed van leeftijdsgenoten, sociale netwerken en de gemeenschap waarin iemand verkeert. Maar in de praktijk gaat het bij verslaving om beide: interne drang en externe druk. 

Het nieuwe model laat zien hoe twee interne krachten het middelengebruik in de tijd vormgeven: een door beloning gedreven systeem dat mensen richting gebruik duwt én een controlesysteem dat probeert het gebruik te beperken. Deze twee krachten kunnen gaan verschuiven afhankelijk van iemands ervaringen. Herhaald gebruik kan bijvoorbeeld geleidelijk de gevoeligheid voor een middel vergroten – een proces dat bekendstaat als sensitisatie. Tegelijkertijd kunnen sociale kringen de controle versterken (bijvoorbeeld vrienden steun geven) of juist verzwakken (bijvoorbeeld vrienden die zelf veel gebruiken). 

Leren van insecten 

Om hun model te bouwen, pasten de onderzoekers een wiskundig model aan dat oorspronkelijk was ontwikkeld om plotselinge uitbraken van spruce budworms in Canadese bossen te verklaren. Het blijkt dat hetzelfde soort ‘kantelpuntgedrag’ – lange perioden van stabiliteit gevolgd door abrupte verschuivingen – ook helpt om belangrijke verschijnselen bij verslaving te verklaren. 

Met behulp van computersimulaties ontdekte het team dat hun model op natuurlijke wijze bekende patronen in middelengebruik en afhankelijkheid weerspiegelde: 

• Mensen blijven vaak langdurig stabiel als niet-gebruikers, matige gebruikers of zware gebruikers – tenzij iets dat evenwicht verstoort.
• Zwaar gebruik ontwikkelt zich doorgaans langzaam, via geleidelijke biologische en sociale veranderingen. 
• Stoppen of terugvallen gebeurt vaak plotseling, zelfs na lange perioden van stabiliteit. 
• Middelengebruik kan zich snel verspreiden via sociale netwerken, vergelijkbaar met een epidemie. 
• Zodra een gemeenschap omslaat naar hoog gebruik, wordt het moeilijk om de trend te keren. 
• Het verlaten van een schadelijke vriendengroep kan herstel in gang zetten – al vallen sommige mensen snel of na enige tijd weer terug. 

‘Dit zijn patronen die klinisch behandelaren elke dag zien, maar tot nu toe werden ze niet in één model gevangen,’ zegt verslavingsexpert en coauteur Reinout Wiers. ‘Dat maakt ons raamwerk zo veelbelovend.’ 

Voorspellingen voor de verslavingsuitdagingen van nu 

De onderzoekers breidden het model ook uit om interacties tussen verschillende middelen te verkennen. Zo laten ze zien hoe vapen en roken met elkaar kunnen concurreren (waarbij vapen mensen soms kan helpen om met sigaretten te stoppen) of elkaar juist kunnen versterken, afhankelijk van de situatie. 

Ze ontdekten ook dat een grotere beschikbaarheid van een middel niet altijd tot meer gebruik leidt. Problemen ontstaan wanneer de beschikbaarheid toeneemt én het gevoel van controle verzwakt – een scenario dat doet denken aan de opkomst van online gokken en de opioïdencrises. 

Betere preventie, betere behandeling 

Door te laten zien hoe interne psychologie en sociale netwerken elkaar beïnvloeden, kan het nieuwe model beleidsmakers helpen om effectievere preventiestrategieën te ontwikkelen. Het kan ook behandelaren helpen begrijpen waarom herstel vaak zowel sociale verandering als individuele inzet vereist. 

‘Verslaving is niet alleen een individueel probleem of een sociaal probleem’, zegt hoofdonderzoeker Han van der Maas. ‘Het is allebei. En wanneer we het op die manier modelleren, beginnen de puzzelstukjes eindelijk in elkaar te vallen.’