In Trouw (katern ‘de Verdieping’, 27 februari 2016) aandacht voor de afscheidscolleges van Henk van Os en zijn belangstelling voor Franciscus van Assisi. Al vijftig jaar bestudeert Van Os deze dertiende-eeuwse heilige en hoe hij wordt afgebeeld. Van Os wijdt zijn allerlaatste colleges aan de man uit Assisi. Gelijktijdig is er in het Museum Catharijneconvent een tentoonstelling gewijd aan Franciscus van Assisi, met Henk van Os als gastconservator.

Het lange werkzame leven van Van Os stond in dienst van het overbrengen van zijn enthousiasme voor kunst. Eerst als kunsthistoricus aan de Rijksuniversiteit Groningen, later als directeur van het Rijksmuseum en verteller in tv-programma's als 'Beeldenstorm' en 'Museumschatten'. Sinds 1996 is hij universiteitshoogleraar Kunst en Samenleving aan de Universiteit van Amsterdam en geeft hij drukbezochte colleges.
In Assisi gaat hij daar als vanzelf mee door. De Sint-Franciscusbasiliek, waar de heilige Franciscus  begraven ligt, 'is niet alleen een pelgrimsoord voor gelovigen, maar ook voor kunsthistorici. Hier begon de moderne kunstgeschiedenis, met de fresco's over het leven van Franciscus. De grote sprong in de kunst - het afbeelden van een driedimensionale werkelijkheid en menselijke emoties - is gemaakt in de bovenverdieping van de kerk, die tussen 1292 en 1296 is beschilderd.'

Het verhaal over Fransiscus door de tijd heen

'Over Franciscus bestaan ontzettend veel verhalen. Over hoe hij eerst een rijkeluiszoontje was en toen afstand nam van zijn vader en voor armoede koos; hoe hij in afzondering in de natuur ging bidden; over de wonderen die hij verrichtte; over hoe sterk hij zich inleefde in het lijden van Jezus, tot hij zelfs de wonden - stigmata - overnam; over hoe charismatisch hij kon preken, zodat zelfs de vogels luisterden. Hij had zo'n succes dat de kerk onmiddellijk begreep dat ze hem in moest lijven. Want de man die armoede en een persoonlijke beleving van het geloof predikte - zonder tussenkomst van een priester een relatie met Christus aanging - was een tweevoudig gevaar voor de kerk. Daarom werd hij 'ingekerkt': zijn levensverhaal werd zo ingekleurd dat hij een steunpilaar van de kerk werd in plaats van een potentieel gevaar.
De eerste biograaf, Thomas van Celano, werkte al in opdracht van de paus. De tweede biograaf, Bonaventura, kleurde het verder bij. De woeste puberjeugd van Franciscus werd weggepoetst. Hij is van jongs af aan heilig, onderhoudt een goede relatie met pausen en werkt aan het behoud van kerken. De wonderen, waardoor hij tijdens zijn leven beroemd werd, verdwijnen langzaam van het toneel. Op de allereerste beeltenis die van hem is gemaakt - door Bonaventura Berlinghieri in 1235 - zijn ze er nog: genezingen van lammen, melaatsen en een door de duivel bezeten vrouw. Maar vanaf eind dertiende eeuw zijn de wonderen verdwenen om plaats te maken voor een Franciscus die ontdaan is van iedere vorm van radicalisme. In de Franciscusbasiliek in Assisi is het goed te zien. Wat overblijft is het wonder van de stigmata en de vogelpreek.'

Van Os: 'Beroemde tijdgenoten van hem, zoals Thomas van Aquino en Dominicus, ontwikkelden een leer, maar Franciscus heeft alleen maar verhalen achtergelaten. Met die verhalen gaf hij aanleiding tot verbeelding, tot het begin van de schilderkunst. Voor die tijd bestond die nog nauwelijks. De Franciscanen hadden goed door hoe belangrijk de kunst was voor de promotie.'

'Mooi vind ik ook dat hij ervoor zorgde dat godsdienst ook iets voor leken werd. Leken gingen door hem dezelfde plek opeisen als priesters. In een tijd van grote graaiers pleitte hij voor armoede. Dat vind ik allemaal interessanter dan de wonderen die hij zou hebben verricht.'

De functie van kunstwerken

Van Os kan met liefde schrijven over hoe kunstwerken objecten van devotie waren. Hij toont grote interesse voor die menselijke kant en voor de maatschappelijke betekenis van de voorwerpen. 'Mijn eigenlijke werk gaat over de functie die kunstwerken hebben gehad. Maar ze moeten ook visueel indringend zijn. De kick krijg je door de kwaliteit van de voorwerpen die een verhaal zichtbaar maken.'

Tentoonstelling en gastconservator

Museum Catharijneconvent wil met de tentoonstelling de ontwikkeling van het Franciscus-beeld laten zien. Van de bijzondere, allereerste afbeeldingen van de stigmata en vogelpreek tot kunst uit de twintigste eeuw.

De tentoonstelling 'Franciscus' is te zien van 5 maart tot en met 5 juni.