Het dilemma was duidelijk. Hoe lang gaan mensen de maatregelen nog volhouden? Hoe verlicht je en weeg je hoop en vooruitzicht af tegen onzekerheid, en gezondheid tegen welvaart? Wat weten we vanuit de wetenschap of mensen dit vol gaan houden? UvA wetenschappers Julia van Weert, Frenk van Harreveld en Bas van den Putte delen hun visie.

Hoogleraar gezondheidscommunicatie Julia van Weert meent dat Rutte de balans goed kon vinden, erg transparant was over de dilemma’s en het niet mooier maakte dan het is.

 ‘Ik vond de persconferentie van gisteren erg goed’, vertelt van Weert. ‘Rutte was buitengewoon transparant over de “duivelse dilemma’s” waar hij ook “zelf de afgelopen dagen enorm mee geworsteld heeft”. Daarmee maakt hij het niet mooier dan het is. Hij betrekt de mensen in de worsteling en de lastige keuzes die gemaakt moeten worden. Net als de vorige keer toonde Rutte begrip en empathie door zinnen als “Hoe zeer ik ook begrijp dat het ongeduld als het ware in sluipt…”. Hiermee speelt hij in op mogelijke weerstand en neemt deze meteen al enigszins weg. De wetenschappelijke onderbouwing van Van Dissel over het besluit om de scholen weer te openen kwam overtuigend over. Als persoon voldoet hij uitstekend aan het ‘autoriteitsprincipe’.’

Onderscheid tussen vitale en kwetsbare ouderen mist

Wel is van Weert kritisch over de manier waarop de maatregelen richting de ouderen worden vertaald. ‘Onduidelijk vind ik, nu en eerder, dat er geen onderscheid gemaakt wordt tussen vitale en kwetsbare thuiswonende ouderen. Door de hele groep 70-plussers herhaaldelijk als kwetsbare groep te betitelen kunnen vitale ouderen, die zich hier niet in herkennen, “aan de kant gezet” gaan voelen. Dat kan sociale tegenstellingen vergroten. Ook de verpleeghuizen blijven een belangrijk dilemma.'

Hou houden we het collectief vast?

‘De uitdaging die er nu ligt', stelt van Weert, 'bij het voorzichtig in kleine stapjes loslaten van de maatregelen, is om het collectief vast te houden. Het “alleen samen” gevoel is de kracht gebleken om verspreiding tegen te gaan, maar hoe gaan we dat vasthouden als sommige groepen wel een beetje “vrijheid” krijgen en anderen nog niet. Hoe voorkomen we dat mensen die ruimte krijgen meteen te veel willen, en dat de solidariteit in stand blijft? Daar moet vanuit communicatie en gedragsexpertise zorgvuldig op ingespeeld worden.’ 

Ook hoogleraar Sociale cognitie en gedragsbeïnvloeding Frenk van Harreveld is positief over de persconferentie. ‘Ik vond de persconferentie van Rutte en van Dissel over het algemeen voortreffelijk. De boodschap van Rutte was helder: we moeten nu voorzichtig zijn om spijt op een later moment te voorkomen. Vanuit onderzoek weten we dat geanticipeerde spijt een middel kan zijn om risicogedrag te verminderen.’

Solidariteit wordt het belangrijkste thema tijdens deze crisis

‘Rutte legde veel nadruk op het belang van solidariteit', vervolgt van Harreveld. 'Doe het voor elkaar, help elkaar, we doen het samen. Ik denk dat solidariteit het belangrijkste thema wordt tijdens deze crisis, zeker als de maatregelen langer voortduren en steeds meer gaan knellen. Solidariteit met mensen die kwetsbaar zijn, met zorgpersoneel, maar ook met degenen die economisch het zwaarst worden getroffen. Het omgekeerde van dergelijke solidariteit is natuurlijk polarisatie, wat we in de VS de laatste tijd ook met betrekking tot dit onderwerp nadrukkelijk de kop op zien steken.’

Wat we anderen zien doen is een sterke voorspeller van gedrag

‘Gerelateerd hieraan zijn sociale normen: wat zien we anderen doen en wat denken dat anderen het juiste vinden om te doen. We hebben recentelijk onderzoek in het VK gedaan naar het volgen van de beschermende richtlijnen tijdens deze pandemie en daar blijkt wat we (nabije) anderen zien doen een sterke voorspeller van gedrag is. Die sociale norm is nu nog grotendeels positief over naleving, maar dat kan in geval van polarisatie veranderen. In de VS zie je dat zoals gezegd ook, langs voorspelbare politieke lijnen.’

Een paradox die je vaker ziet rondom deze pandemie

Er was veel te doen over de eerste vraag van de NOS verslaggever, die volgens van Harreveld ' van een bijna ontroerende onnozelheid' was. '“De mensen gedragen zich voorbeeldig, maar nu volgt er toch weer een verlenging, hoe legt u dat uit?”. Rutte reageerde helder, maar met onverholen ergernis: het feit dat de cijfers nu zijn zoals ze zijn komt door de maatregelen. Als we de teugels nu laten vieren dan komt er een tweede golf. Daarom zei Rutte ook (net als vorige keer) de hele tijd: hou vol. Maar de vraag van de NOS-journalist raakt aan een paradox die je vaker ziet rondom deze pandemie: door de maatregelen valt het qua sterftecijfers relatief mee, waarna het idee de kop op steekt dat we ons druk hebben gemaakt om niets.’

De grote uitdaging voor de komende weken en maanden is dat Nederland zich houdt aan de gedragsmaatregelen van de overheid. Hoogleraar gezondheidscommunicatie Bas van den Putte noemt de persconferentie wat dat betreft ‘een goede start waarin Mark Rutte met rationele argumenten overtuigend uitlegt waarom het belangrijk is om vol te houden, in het belang van de gezondheid(szorg) van Nederland. ‘Maar’, vraagt hij zich af, ‘zal dat voldoende zijn?’

Het korte termijn voordeel van goed gedrag is niet zichtbaar

Als grote handicap van deze crisis noemt van den Putte dat het korte termijn voordeel van ons tot nu goede gedrag niet zichtbaar is. 'We zien niet hoeveel mensen en welke geliefden niet ziek worden of doodgaan. Zichtbare nadelen zonder zichtbare voordelen zijn moeilijk lang vol te houden. Het gebeurt zelden dat puur rationele argumenten dan voldoende zijn om mensen massaal te overtuigen iets niet te doen wat ze leuk vinden, en waarbij de persoonlijke korte termijn nadelen evident zijn, zowel affectief, sociaal als financieel.’

Herhaling herhaling herhaling, doelgroepgericht en via alle mogelijke kanalen

‘Alleen op de ratio spelen is een goede start die past bij het karakter van een persconferentie, maar nog belangrijker is een goede follow-up in een groots opgezette communicatiecampagne, waarbij ook andere drivers van menselijk gedrag worden geraakt', adviseert van den Putte. 'Raak ook de emoties, bv. door middel van persoonlijke verhalen. Koppel het gewenste gedrag aan belangrijke normen en waarden, bv. door testimonials van bekende en onbekende Nederlanders.’

‘En niet te vergeten, niets heeft zoveel invloed op mensen dan andere mensen. Zet deze sociale kracht in. Mensen moeten het gevoel hebben dat verreweg de meeste andere mensen voorstander zijn van de maatregelen die nu blijven gelden, en zich daar ook aan houden. Als dat niet lukt, ben je weg als beïnvloeder van menselijk gedrag. Key is hierbij herhaling herhaling herhaling, doelgroepgericht en via alle mogelijke kanalen.'

‘Om 17 miljoen Nederlanders blijvend te motiveren, redt de overheid het niet met alleen een persconferentie.’