Linda Bos is universitair docent bij de onderzoeksgroep Politieke Communicatie aan de Universiteit van Amsterdam. Ze doet onderzoek naar rechtspopulistische partijen -specifiek PVV, Forum voor Democratie (FvD) en JA21- en de rol van percepties van legitimiteit voor steun en effectiviteit van deze partijen. We spraken met haar over deze partijen in het licht van de aanstaande Tweede Kamerverkiezingen.

Hoe schat jij de kansen in voor PVV, FvD en JA21?

‘Als je van de peilingen uitgaat lijkt er voor Forum voor Democratie niet veel meer te kunnen gebeuren. Ze zijn al sterk gemarginaliseerd en schommelen structureel rond de 4 zetels. Mijn voorzichtige inschatting is dat de minder extreme kiezers al bij deze partij zijn vertrokken door de schandalen van de afgelopen tijd en de radicale kiezers dit geen probleem vinden en blijven.’

‘Ook voor de PVV gaat er wellicht niet veel veranderen in de peilingen, maar dit blijft moeilijk inschatten. Alleen voor JA21 is dit een wat grotere vraag. Zij zijn als nieuwe partij nog niet echt bekend dus er zouden nog verschuivingen plaats kunnen vinden. In die peilingen zitten namelijk ook lucht door de zwevende kiezers die nog geen partijkeuze hebben gemaakt. En straks is het natuurlijk de vraag wie er uiteindelijk echt gaat stemmen en hoe bepalend dit gaat zijn. Durven ouderen het stembureau in, voelen jongeren zich voldoende betrokken?’

Wat geeft de radicaal-rechtse partijen wind in de zeilen, en wat niet?

‘Wat voor alle politieke partijen geldt, is dat alles nu alleen maar over corona gaat. En alleen Rutte spint daar garen bij. Naast de totale overheersing van dit issue, kan de stigmatisering van radicaal-rechtse partijen, wanneer ze worden weggezet als niet-democratisch, hen ook parten spelen. Rutte heeft al gezegd niet met FvD en PVV te willen regeren, en over JA21 heeft hij zich nog niet uitgelaten omdat ze waarschijnlijk toch te marginaal zijn.’

‘Maar wat deze partijen wind in de zeilen heeft gegeven is dat hun anti-immigratie standpunten inmiddels behoorlijk mainstream zijn geworden. Veel partijen zijn in die zin een stukje naar rechts opgeschoven. Deze standpunten zijn daardoor in de ogen van de kiezer meer legitiem geworden. Alleen staan anti-immigratie issues nu niet hoog op de agenda doordat corona zo overheerst.’

Welke verschillen zie je tussen PVV, FvD en JA21?

‘PVV heeft een voordeel, zeker op FvD, doordat het een stabiele partij is met weinig intern conflict. Ze zijn goed georganiseerd in de kamer, Wilders houdt daar een strakke regie op. Dit maakt hun in de ogen van kiezers een meer effectieve partij. De FvD daarentegen, wordt steeds meer als een radicale partij gezien, ook door hun corona standpunten en aanhangen van complottheorieën. Dit is aan de ene kant vrij risicovol, maar spreekt tegelijkertijd ook weer een bepaalde groep kiezers aan. Voor JA21 geldt dat ze nu gewoon erg weinig aandacht krijgen en dat is lastig als nieuwe partij.’

Welke rol spelen media in de legitimiteit van deze drie partijen?

‘Aandacht is voor een politieke partij heel erg belangrijk. Daarmee kun je laten zien over welk issue jij de eigenaar bent, zoals de PVV bijvoorbeeld “anti-immigratie” heeft geclaimd. Normaal gesproken geldt niet dat elke PR goede PR is, maar bij deze partijen soms wel. Het maakt niet zo veel uit wat ze doen, maar dat ze ertoe doen. Dat wordt door aandacht in de media vergroot, bijvoorbeeld Baudet die aanschuift in Buitenhof. Voor JA21 is media-aandacht extra noodzakelijk zodat de kiezers een idee krijgen waar ze voor staan. Hoe onderscheiden zij zich van PVV en FvD? Is er echt plek voor een derde rechtspopulistische partij?’

Wie stemmen doorgaans op deze partijen?

‘Onderling verschillen de kiezers van deze partijen nogal, maar wat ze met elkaar gemeen hebben is dat ze zich vaker sociaaleconomisch achtergesteld voelen, ook als ze dat niet daadwerkelijk zijn. Het is vooral een angst achtergesteld te worden, zoals ondernemers die bang zijn dat de klimaatmaatregelen vooral hen zal treffen. En vaak keren deze kiezers zich tegen immigratie en de elite, en zijn ze voor het “goede volk”. Nu blijft het natuurlijk altijd de vraag wie deze verkiezingen op deze partijen gaat stemmen.’

Wanneer vliegen deze partijen in de ogen van kiezers uit de bocht?

‘De meeste kiezers willen uiteindelijk een partij die niet te radicaal is, die effectief is en sterk georganiseerd. De partij moet natuurlijk wel iets voor hun kunnen bereiken. Als het dus te radicaal wordt, zoals bij FvD, of er is te veel geruzie en gekonkel, zoals bij 50PLUS, dan kunnen kiezers afhaken.’

In andere EU-landen regeren dergelijke partijen soms mee. Hoe groot schat jij die kans in voor Nederland?

‘Het is in Nederland heel moeilijk voor rechtspopulistische partijen. FvD is te extreem gevonden en PVV is onbetrouwbaar gebleken in hun steun aan de regering. De vraag is wat er kan gebeuren als bijvoorbeeld Wilders op een gegeven moment stopt als lijsttrekker. Dat zou deuren kunnen openen, maar dat zie ik voorlopig niet gebeuren, ook niet bij de volgende verkiezingen. En de VVD hoeft voor een meerderheid natuurlijk ook niet met deze partijen te regeren, dat maakt ook verschil.’

‘Bovendien kan niet meeregeren ook zo zijn voordelen hebben. In de oppositie kunnen deze partijen juist heel goed doorgroeien en toch impact hebben doordat ze mainstream partijen van buitenaf beïnvloeden. Ze kunnen zo hun band met hun achterban nog verder verstevigen. Uit onderzoek weten we dat het uitsluiten van deze partijen om mee te regeren, de partijen niet per se kleiner maakt. Regeringsdeelname is ook in strijd met hun populistische (anti-establishment) profiel, dus dit past hen in zekere zin ook.’

De impact van de coronacrisis is ongekend. Hoe kijk jij hier als wetenschapper naar?

‘Wat ik vooral zie is dat de campagne maar niet goed op gang komt. En die campagne is zo belangrijk om te laten zien op welke onderwerpen jij meester bent. VVD is de eigenaar van de crisis en geen andere partij kan dit echt overnemen. En zoals gezegd overstijgt corona elk ander issue, het gaat natuurlijk ook iedereen in Nederland aan. Eigenlijk is er in die zin niet echt een campagne. Heel vreemd, voor mijn gevoel moet er iets gebeuren, een gamechanger, want daarom gaan kiezers stemmen.’